Лекц 1           

Санхүүгийн менежментийн тухай ойлголт

Санхүү бол мөнгийг удирдах ухаан мөнгийг удирдах урлаг гэж Л.Ж.Житман тодорхойлсон байдаг . Санхүү гэдэг нь маш өргөн хүрээтэй байнгын хөгжил хөдөлгөөнд оршдог ойлголт бөгөөд хувь хүний амьдралд ч байгууллагын үйл ажиллагаанд ч хувийн эсвэл улсын , жижиг эсвэл том,  ашгийн төлөөл ба ашгийн төлөө бус гэдгээс үл хамааран шууд нөлөөллөө үзүүлж байдаг онцлогтой . Учир нь хувь хүн ч байгууллага ч амьдарлынхаа туршид үйл ажиллагааныхаа үр дүнд толорохой хэмжээний орлого олж , өсгөж үржүүлж, зарцуулж , хуримтлуулж , хөрөнгө оруулалт хийж байдаг . Эдгээр үйл явц санхүүгийн байгууллага, инститүтүүд , санхүүгийн зах зээлүүд ,санхүүгийн хэрэгсэлүүдийн оролцоотойгоор явагдана.

Санхүүгийн ашиглагдаж буй талбараас нь хамааран:

-          Санхүүгийн үйлчилгээ

-          Санхүүгийн удирдлага гэсэн 2 чиглэлээр авч үзнэ

                           Санхүүгийн үйлчилгээ :

         Санхүүгийн үйлчилгээ нь “Санхүүгийн бүтээгдэхүүнийг “ бий болгож тэдгээрийг хувь хүн , бизнэсийн байгууллага, засгын газарт хүргэх үйл явц юм. Үүнд банкны , санхүүгийн байгууллагуудын санхүүгийн төлөвлөлтийн хөрөнгө оруулалтын үл хөдлөх хөрөнгийн , даатгалын үйлчилгээ хамаарна.

Санхүүгийн үйлчилгээний төрлүүд

1.    Банк ба банк бус санхүүгийн байгууллага	Банк , хадгаламж зээлийн хоршоо, хадгаламжын банк, санхүүгийн компаниудаас төслийн хэрэглээний ба үл хөдлөх хөрөнгийн зээл , хадгаламж , төлбөр тооцоо , зөвөлгөө өгөх , зуучлах үйлчилгээ үзүүлнэ .
2.    Санхүүгийн төлөвлөлтийн	Санхүүгийн компани , брокерын пүүс , даатгалын компани, зөвөлгөө өгөх төвүүд хүвь хүмүүст тэдгээрийн хувийн санхүүгийн төлөвлөгөөг захиалгаар хийж үйлчилнэ.
3.    Хөрөнгө оруулалтын	Брокерын пүүс , санхүүгийн компани, даатгалын компанийн хөрөнгө оруулалт үнэт цаасны мэргэжилтнүүд хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ хийж багц бүрдүүлж , үнэт цаас гаралтад зуучлах үйлчилгээ үзүүлнэ.
4.   Үл хөдлөх хөрөнгө даатгалын	Үл хөдлөх хөрөнгийн агент , брокер , үнэлгээний мэргэжилтэн даатгалын мэргэжилтнүүдээс үл хөдлөх хөрөнгийг үнэлэх , санхүүжилт хийх болон даатгалын үйлчилгээ үзүүлнэ .

 

Санхүүгийн удирдлага:

Санхүүгийн удирдлага нь бүх төрлийн бизнэсийн байгууллагууд , банк, Санхүүгийн компаниуд , төрийн өмчийн төсөвт байгууллагуудын мөнгө хөрөнгө , эх үүсвэрийн удирдлагын үйл ажиллагаа, шийдвэр гаргалтын явцын цогц юм . Энэ хүрээнд санхүүгийн төлөвлөлт , мөнгөн хөрөнгийн удирдлага , Зээлийн бодлого , хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ санхүүжилт эх үүсвэрийн удирдлагын гэх мэт асуудлыг хамруулж болно.

Жишээ : түүх

Иистерн ба Дельта компаниудын жишээ

Бизнесийн байгууллагын зохион байгуулалт ба санхүүгийн алба

1 хувьцаа  эзэмшигч – төлөөлөн удирдах зөвлөл – ерөнхий захирал

2 Ерөнхий захирал – үйлдвэрлэл хариуцсан дэд захирал – санхүү хариуцсан дэд захирал – борлуулулт хариуцсан дэд захирал

3 санхүү хариуцсан дэд захирал – санхүүч – ерөнхий нябо

4 санхүүч – санхүүгийн төлөвлөлтийн менежер – мөнгөн хөрөнгийн менежер – үл хөдлөх хөрөнгийн менежер – зээл худалдааны мэргэжилтэн – Хөрөнгө оруулалт багцын менежер

5 ерөнхий нябо- санхүүгийн бүртгэлийн менежер -  зардлын бүртгэлийн менежер – мэдээлэл борлуулалтын менежер – татварын мэргэжилтэн

Компанийн том жижиг эрхлэдэг үйл ажиллагааны цар хүрээнээс шалтгаалаад санхүүгийн удирдлагын үүрэг функц өөр өөр байх боловч бизнэсийн бүхий л шийдвэрүүд санхүүгийн шалгуураар хэмжигддэг . Компанийн үйл ажиллагаанд санхүүгийн менежер гол үүрэг гүйцэтгэж байдаг . Аливаа бизнэсийн хэл нь мөнгө байдаг учраас тэр мөнгийг удирдаж байгаа хүн компанид чухал нөлөөтэй байх нь зүйн хэрэг юм.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц - 2

Санхүүгийн зах зээл түүний гүйцэтгэх үүрэг

1.    Санхүүгийн зах зээл

2.    Санхүүгийн байгууллагууд

3.    Санхүүгийн  гол зорилго

1. Санхүүгийн зах зээл

      Зорилго: Хуримтлалыг эцсийн хэрэглэгчдийн хооронд үр ашигтай хувиарлах.

1.Биет активын зах зээл (Physical assets markets) -бодит активын зах зээл гэдэг.

 / үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл, компьютер, тоног төхөөрөмж зэрэг биет     бүтээгдэхүүний арилжаа хамрагдана./

2.Санхүүгийн активын зах зээл (finanсial assets markets) –хувьцаа (stocks), бонд (bonds), өрийн бичиг (notes), барьцаат зээл (mortgages) зэрэг хөрөнгийн эх үүсвэртэй холбогдох үйл ажиллагаа.

3.Бэлэн бүтээгдэхүүний зах зээл буюу ирээдүйн зах зээл (spot markets & futere markets) -бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэлт ихтэй газраас худалдан авагч эрэлт ихтэй газар хүргэж зарах үйл ажиллагааг тодорхой хугацааны дотор гүйцэтгэнэ.

4.Мөнгөний зах зээл (money markets) -богино хугацаатай (1 жилийн), риск багатай, хөрвөх чадвар сайтай, санхүүгийн найдвартай актив болох өрийн бичгүүдтэй холбогдох үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Санхүүгийн богино хугацаатай өрийн бичгүүдийг хөрөнгийн хөдөлгөөнийг нь зөвхөн үнэ ба рискээр тодорхойлдог томоохон зах зээл дээр борлуулдаг.

5.Капиталын зах зээл (capital markets) -Ихэнх тохиолдолд 1-ээс дээш хугацаатай урт хугацаатай өрийн бичгүүд, компаний хувьцаатай холбогдох үйл ажиллагаа, хувьцаа, урт хугацаатай зээлтэй холбоотой санхүүгийн зах зээл.

6.Барьцаат зээлийн зах зээл (mortgages markets) -байшин барилга, үйлдвэрийн эд хөрөнгө, газар зэрэг үл хөдлөх хөрөнгөнд тулгуурласан зээлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг.

7.Зээл хэрэглэгчдийн зах зээл (consumer credit markets) -төрөл бүрийн эд хогшилд тулгуурлан зээл олгох үйл ажиллагаа явуулдаг.

8.Дэлхийн, үндэсний ба орон нутгийн зах зээл (world, national, rеgional, and local) -байгууллагын үйл ажиллагаа болон зохион байгуулалтын цар хүрээнээс хамааран гарч ирдэг. “Үндэстэн дамнасан корпораци ”(Multinational corporation)-н үйл ажиллагаатай нягт холбоотой. Энэ нь аль ч орны санхүүгийн байгууллагаас зээл авч үйл ажиллагаа явуулж болно.

9.Анхдагч зах зээл (Primary markets) -Бизнесийн байгууллагууд шинэ үнэт цаас гарган арилжаалж капиталаа өсгөдөг зах зээл.

10.Хоёрдогч зах зээл (secondary markets) -үнэт цаас болон санхүүгийн активуудыг хөрөнгө оруулагч хоорондоо арилждаг зах зээл.

                                        2. Санхүүгийн байгууллагууд

            Санхүүгийн байгууллагууд нь хөрөнгийн нийлүүлэлт ихтэй салбараас эрэлт ихтэй газарт хөрөнгө оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтыг холбон хөрөнгө шаардлагатай объектод капитал бүрэлдэн бий болох нөхцлийг хангаж өгдөг.

Капитал бүрэлдэн тогтох диаграмм

Бизнесийн байгууллага

1)  

Шууд арилжаа                    үнэт цаас (хувьцаа)                                                   

                                                 мөнгөн хөрөнгө

2)   Хөрөнгө оруулалтын банкаар зуучлуулан хийх арилжаа                                    

      үнэт цаас                          үнэт цаас      

                                    мөнгөн хөрөнгө                      мөнгөн хөрөнгө

3)   Санхүүгийн зуучлагчаар дамжуулж хийлгэх арилжаа

                                     үнэт цаас                                      үнэт цаас                               

 

                                мөнгөн хөрөнгө                              мөнгөн хөрөнгө

        Хөрөнгө оруулалтын банк (investment banking house) -хөрөнгө оруулалтын үнэт цааснуудыг тараан байршуулж, бизнесийн байгууллагуудад санхүүжилтийн эх үүсвэр авахад нь тусалдаг байна.

        Санхүүгийн зуучлагчид (financial intermediaries) -хөрөнгийн эх үүсвэр шаардагдаж буй бизнест хөрөнгө оруулагчдын капиталыг оруулахад дэмжлэг үзүүлэн тусалдаг байгууллагууд:

1.       Арилжааны банк (Commercial banks)- хадгалуулагч ба нөөц шаардагдаж байгаа буюу эрэлт ихтэй талуудад үйлчилгээ явуулдаг түгээмэл хэлбэр юм.

2.       Хадгаламж ба зээлийн холбоо (Savings & loan associations) -хувийн хадгалуулагч, худалдааны барьцаат зээлийн үйлчилгээ эрхэлдэг.

3.       Хамтын хадгаламжийн банк (Mutual savings banks) -хувь хүмүүсийн хугацаатай хадгаламж авч орон нутгийн захиалагчдад урт хугацааны зээл олгодог.

4.      Зээлийн холбоо (Credit unions) -хоршиж бий болсон нийгэмлэг бөгөөд гишүүд нь энгийн бонд эзэмшдэг. Нэг хэсэг гишүүдийн хадгалуулсан мөнгөн хөрөнгийг бусад гишүүдэд зээл олгох үйл ажиллагааг явуулдаг.

5.       Тэтгэврийн сан (Pension funds) -ажиллагсдын ирээдүйн хэрэгцээнд зориулан нөөцөлж арилжааны банк эсвэл даатгалын компаниудад хадгалуулж буй мөнгөн хөрөнгө. Санг бонд, хувьцаа, барьцаат зээл, үл хөдлөх хөрөнгийн хэлбэрт оруулан арвижуулж болдог.

6.      Амь насны даатгалын компани (Life insurance companies) -даатгалын хураамжийн зарим хэсгийг хуьцаа, бонд, үл хөдлөх хөрөнгө, барьцаат зээлийн хэлбэрт оруулан ирээдүйн хийгдэх төлбөрөөс ашиг олох замаар сангаа арвижуулдаг.

7.       Хамтын сан (Mutual funds) -Компаниуд нь хадгалуулагч, хувь нийлүүлэгчдийн хөрөнгөөр өөр бизнесийн байгууллагын хувьцаа, Засгийн газрын бонд худалдан авах, богино хугацаат зээл олгох зэрэгт ашигладаг.

 

3.    Санхүүгийн гол зорилго

Энэ нь мөнгөн хөрөнгийг бий болгох, төвлөрүүлэх замаар улсын болоод үйлдвэрлэлийн газрын мөнгөн хөрөнгийн хэрэгцээг хангаж, хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулах боломж олгох явдал юм.

Мөнгөн хөрөнгийн төвлөрсөн болон төвлөрсөн бус сангуудыг бүрдүүлэх, зарцуулах эдийн засгийн үндэс нь нийгмийн нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл учраас эдгээр сангууд нь хоорондоо нягт уялдаа холбоотой байдаг.

Санхүүгийн харилцааны үндсэн дээр бий болж, зарцуулагдаж байгаа мөнгөн хөрөнгийн сан нь мөнгөөр хэмжигдэж нийгмийн үнэлгээтэй болдог онцлогтой бөгөөд үүнд л санхүүгийн мөн чанар оршиж байгаа юм өөрөөр хэлбэл санхүүгийн материаллаг үндэс нь үйлдвэрлэл мөн. Үйлдвэрлэл унах, зогсох нь улсын болоод аж ахуйн нэгж, иргэдийн санхүүгийн байдалд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Энэ бүхнээс үзэхэд санхүүгийн харилцааны үндэс нь материал баялгийн үйлдвэрлэл юм.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц: 3

Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ

Аливаа бизнесийн байгууллагууд  бусдаас их хэмжээний мөнгөний зээл авах эсвэл өөрсдөө их хэмжээний мөнгөөр  хөрөнгө оруулалт хийж байдаг. Эдгээр ажил гүйлгээний аль алинд нь  “хүү” гол хүчин зүйл болж байдаг. Зээл авч буй тохиолдолд хүү нь уг мөнгийг ашигласны төлбөр хөрөнгө оруулж буй  тохиолдолд хүү хөрөнгө оруулалтын өгөөж юм. Ирээдүйд олох мөнгөн орлого болон ирээдүйд гарах мөнгөн орлого болон ирээдүйд гарах  мөнгөн зарлагын өнөөгийн мөнгөний үнэ цэнийг хүүгийн  тусламжтайгаар олж  болно. Нягтлан бодох бүртгэлд мөнгөний  өнөөгийн үнэ цэнийн   тооцоолол  ашигладаг дараах төрлийн  ажил гүйлгээ байдаг.

Ш  Байгууллагын гаргасан  урт хугацаатай  өрийн бичиг, бондын хүү зах зээлийн хүүгийн түвшнээс  өөр  байгаа үед;

Ш  Бусад байгууллагын гаргасан урт хугацаат  өрийн бичиг,бондын хүү нь  зах зээлийн хүүгээс  ялгаатай  бөгөөд эдгээр үнэт цаасаар  хөрөнгө оруулалт хийх үед;

Ш  Урт хугацаат  авлагын бичгийг үнэлэх

Ш  Капитал хэлбэрийн түрээсийн үед;

Ш  Тусгай зориулалтын нөөцийн сангийн  хэмжээг тодорхойлох;

Ш  Бусад

Нягтлан бодох бүртгэлийн  дээрх төрлийн  ажил гүйлгээнүүдийн өнөөгийн үнэ цэнийг  тооцохдоо  гол төлөв нэрлэсэн буюу тогтоосон хүүг биш, харин зах зээлийн хүүг ашигладаг.

Энгийн хүү (Simple interest)-анхны хөрөнгийн дүн дээр нь дараах томъёогоор тооцдог.

Энгийн хүүгийн хэмжээ

p-principle буюу анхны  оруулсан хөрөнгө,зээлсэн мөнгө

i-interest буюу хүүгийн хэмжээ

n-number of period буюу хүүг тооцох хугацаа буюу ажил

Нийлмэл хүү (Compound interest)-өмнөх хугацаанд тооцсон хүүн дээр хүү тооцдог.

Нийлмэл хүүгийн хэмжээⁿ

Нийлмэл хүү тооцож буй үед хүүг хэдэн удаа тооцох  вэ гэдэг нь нэг чухал хүчин зүйл болдог. Иймээс нийлмэл хүүгийн томъёо дараах байдлаар өөрчлөгдөнө.

Нийлмэл хүүгийн хэмжээⁿ

Нэг удаагийн төлбөрийн мөнгөний  ирээдүйн үнэ цэнэ

ⁿ

FV-Future value буюу ирэээдүйн үнэ цэнэ

P-Principle буюу анхны хөрөнгийн хэмжээ

i-interest буюу хүүгийн  хэмжээ

n-хугацаа

Нэг удаагийн  төлбөрийн мөнгөний үнэ цэнэ

PV-present value буюу өнөөгийн үнэ цэнэ

Энгийн тогтмол мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнэ

FVA-олон удаагийн  төлбөрийн ирээдүйн үнэ цэнэ

R-тогтмол

Нийлмэл тогтмол мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнэ

Энгийн  тогтмол  мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнэ

Нийлмэл тогтмол мөнгөний  өнөөөгийн үнэ цэнэ

 

 

                                   

 

 

 

 

 

 

Лекц: 4

Хүү төлөх, хүү төлөх үечлэл

           Зах зээлийн хүүний хэмжээг тодорхойлох нь

      Тогтоосон (нэрлэсэн)хүүний хэмжээ(quoted(or nominal)) рискгүй бодит хүүгийн хэмжээ, инфляци, үнэт цаасны рискийн нөлөөг бууруулсан урамшуулалын хэмжээ, үнэт цаасны түргэн борлогдох чанар(хөрвөх чадвар) зэргийн нийлбэр байдаг.

Хүүний тогтоосон хэмжээ = К=К*+IP+DRP+LP+MRP

(Quoted interest rate)

K-тухайн үнэт цаасны тогтоосон хүүний хэмжээ. Үнэт цаасны төрөл бүр нь өөр тогтоосон хүүтэй.

К*- рискгүй бодит хүүний хэмжээ (real risk-free rate of interest) –ямарч риск инфляцийг байхгүй гэж үзсэн тохиолдолд олгох хүү. Инфляцгүй нөхцөлд гарцаагүй төлөх хүүний хэмжээ. Инфляцийн түвшин=0

K*+IP=K_RF – рискгүй хүүний тогтоосон хэмжээ (quoted risk-free rate of interest) Засгийн газрын үнэт цаас шиг хөрвөх чадвар өндөртэй үнэт цааснууд рискгүй байдаг. Ихэнх рискгүй инфляцийн түвшинг харгалзсан хүү

IP – инфляцийн урамшуулал (inflation premium) хүлээгдэж буй инфляциас хамааран рискгүй бодит хүүний хэмжээн дээр хөрөнгө оруулагчдад нэмж олгодог урамшуулал.

DRP- төлбөр төлөхгүй байх рискийн урамшуулал (default risk premium)- зээл ба хүүгээ хугацаанд нь төлж чадахгүй тохиолдолд алдагдлыг нөхөн нэмж өгөх урамшуулал.

LP- хөрвөх чадвар буюу түргэн борлогдох чадварын урамшуулал (Liquidity8 or marketability premium)- зээл олгогч үнэт цаасаа богино хугацаанд зарах шаардлага гарахад үнийг бууруулах тохиолдол гардаг. Үүнийг хөрвөх чадварын нөхөлтийн урамшуулал гэнэ.

MRP- төлбөрийн хугацаа дуусах үеийг рискийн урамшуулал (maturity risk premium)- урт хугацаат бондын хугацаа дуусах үед түүний үнэ буурдаг. Ийм тохиолдолд хөрөнгө оруулагчдад энэ үнийн бууруулалтыг нөхөн олгох шаардлаг гардаг.

 

Инфляци нь хүүний хэмжээнд маш их нөлөөлдөг.

- Мөнгөний худалдан авах чадварыг сулруулж

- Хөрөнгө оруулалтын бодит өгөөжийн хэмжээг бууруулдаг.

       Үнэт цаасны рискийн түвшинг хөрөнгө оруулагчид өөрсдөө тодорхойлдоггүй. Үүнийг гүйцэтгэдэг тусгай албад байдаг. Жнь: “Moody’s Investor Service” , “Standart & Poor’s” зэрэг. Хөрөнгө оруулагчдад зориулж үнэт цаасны талаар чухал мэдээллүүдийг бэлтгэн нийлүүлдэг. Төлбөр төлөхгүй байх магадлал нь үнэт цаасны баталгаат байдал чанарыг харуулдаг.

 

Хөрөнгө оруулалтын албадын тодорхойлсон үнэт цаасны рейтинг:

	Moody’s		Standart & Poor’s
Aaa	Хамгийн дээд зэрэглэл	AAA	Хамгийн дээд зэрэглэл
Aa	Дээд зэрэглэл	AA	Дээд зэрэглэл
A	Дээд зэрэглэлийн дунд ангилал	A	Дээд зэрэглэлийн дунд ангилал
Baa	Доод зэрэглэлийн дунд ангилал	BBB	Дунд зэрэглэл
Ba	Ашиг хонжооны шинж чанартай	BB	Дунд зэрэглэл
B	Хөрөнгө оруулалтын хэрэгсэл байх бүр чанарыг агуулж чадаагүй.	B	Ашиг хонжоо хөөсөн
Caa	Эмитентийн байдал тогтворгүй бөгөөд төлбөр төлөхгүй байх магадлалтай.	CCC-СC	Ашиг хонжрр хэт хөөсөн шинжтэй
Ca	Ашиг хонжоо хэтэрхий хөөсөн төлбөр төлөхгүй байх магадлал өндөр	C	Эммитент зөвхөн ашиг олсон тохиолдолд хүү төлнө.
C	Хамгийн доод зэрэглэл	DDD-D	Доод зэрэглэл.

 

Засгийн газрын урт хугацаат бондын хувьд залруулга хийх шаардлагатай. Урт хугацаат бондын хүүний хэмжээ өсөхийн хэрээр үнэ нь буурна. Хүүний хэмжээ өсөж байх үед урт хугацаат бондууд (засгийн газрынх багтана)-нь рискийн зарим элементүүдийг багтаадаг. Үүнийг хэмжээний риск гэнэ. Энэ нь хүүний өөрчлөлтөөс хамааран хөрөнгө оруулагчид нь капиталаа алдах аюул юм. Байгуулагын урт хугацаат бондын хүчин төгөдөр байх хугацаа нь урт болох тусам түүний хүүний хэмжээний өндөр байна. MRP-хүүний хэмжээний рискийг тусгасан урамшуулал юм. Хугацаа нь урт болох тусам хүүний хэмжээний риск өсөж, богиносоход харьцангуй тогтвортой болдог. Урт хугацаат бонд нь хүүний хэмжээний рискийг хамардаг бол богино хугацаат үнэт цаас нь эргүүлэн хийх хөрөнгө оруулалтын рискийг хамарна. Энэ нь бондын хүчинтэй байх хугацаа дуусч нөөцийг эргүүлэн хөрөнгө оруулалтад ашиглахал бага ашиг олж хүүний хэмжээ буурах аюулыг хэлдэг.

Хүүний хэмжээний цаг хугацаанаас хамаарах бүтэц

Term structure of interest -үнэт цаасны ашиг ба хүчин төгөлдөр байх хугацааны хоорондын хамаарал. Урт ба богино хугацаат хөрөнгө оруулалтын хүүний хэмжээний хамаарлыг хэлнэ.

Ашгийн хэвийн муруй (normal yield curve)-аажмаар дээшлэх хандлагатай муруй.

Ашгийн хэвийн бус муруй (inverted (“abnormal”)yield curve)- аажмаар буурах хандалгатай муруй.

Урт хугацаат хөрөнгө оруулалтын хүү нь богино хугацаат хөрөнгө оруулалтын хүүнээс их байдаг бөгөөд, ашгийн муруй нь цаашид улам дээшлэх хандлагатайг ашгийн хэвийн муруй, харин буурах хандлагатай муруйг “ашгийн хэвийн бус муруй ”гэнэ.

Цаг хугацааны бүтцийн онол

     Ашгийн муруйн өөрчлөлтийг тайлбарладаг хэд хэдэн онол байдаг. Эдгээрийн 

3 үндсэн чиглэлийг авч үзвэл:

1)   Зах зээлийн сегментийн онол (market segmentation theory)

2)   Хөрвөх чадварыг эрхэмлэх онол (liquidity preference theory)

3)   Хүлээх онол (expectations theory)

1. Зах зээлийн сегментийн онол нь- зээл олгогч, зээл авагчид нь үнэт цаасны хүчин төгөлдөр байх хугацааг шууд үзэж, ашгийн муруйн хазайлт нь урт хугацаат зах зээл дэхь нөөцийн эрэлт нийлүүлэлтээс хамаарна гэж үздэг.

2. Хөрвөх чадварыг эрхэмлэх онол нь урт хугацаат бондын ашиг нь хэвийн нөхцөлд богино хугацаат бондынх нь их гэдэг үзлийг баримтлан дараах 2 үндэслэлийг гаргаж ирдэг.

1.    хөрөнгө оруулагчид богино хугацаат үнэт цаасыг анхны өртгөө алдах аюулгүй, амархан мөнгө болон хөрвөж чадна гэж авдаг. Мөн богино хугацаат үнэт цаасны ашиг нь бага боловч харьцангуй бага хамардагт нь хөрөнгө оруулагчид түүнийг илүүд үздэг.

2.    Зээл авагчид нь урт хугацаат өрийг эрхэмлэдэг, Учир нь богино хугацаат хөрөнгө оруулалт нь түргэн хугацаанд өр, зээлээ буцааж төлөхийг шаарддаг.

3. Хүлээх онол нь ашгийн муруй нь өөрчлөлт нь хүлээгдэж буй инфляцийн хэмжээнээс  хамаарна гэдэгт тулгуурладаг.

K_t –Засгийн газрын бондын нэрлэсэн хүүний хэмжээ, хугацаа нь хүчинтэй байх  хугацаа гэж үзвэл:

    K_t  =K*IP_t  ; 

    K*- рискгүй бодит хүүний хэмжээ

            IP_t -нд хүчинтэй байх t хугацааныхүлээгдэж байгаа инфляцийн дундаж хэмжээ.

Хүчинтэй байх хугацааны рискийн урамшуулал (MRP) тэгтэй тэнцүү, Засгийн газрын үнэт цаас учир төлбөр төлөгдөхгүй байх рискийн урамшуулал (DRP), хөрвөх чадварын урамшуулал   (LP) нь мөн тэгтэй тэнцүү гэж үзнэ.

Хүлээх онолын дагуу жилийн инфляцийн хүлээгдэж буй хэмжээ буурч, ашгийн муруй буурах хандлагатай, инфляци өсвөл ашгийн муруй өснө. (Зураг)

Онол тус бүр дээр авч үзсэн жишээнүүд нь дээрх 3 онол бүгд өөрийн гэсэн онцлогтой. Ашгийн муруйн хэлбэрт:

3.    Урт богино хугацаат зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн байдал

4.   хөрвөх чадварыг эрхэмлэнүзэх хандлага

5.    Хүлээгдэж буй инфляци тус тус нөлөөлдөг гэсэн дүгнэлтэнд хүрлээ.

Хүүний хэмжээний цаг хугацааны бүтцийн таамаглал.

Хүүний хэмжээнд нөлөөлдөг бусад хүчин зүйлс

Хүлээгдэж байгаа инфляци, хөрвөх чадварын эрхэмлэлт, эрэлт нийлүүлэлтийн байдлаас гадна олон хүчин зүйлээс хүүний хэмжээний түвшин , ашгийн муруйд нөлөөлдөг. 

                     Үүнд: 1.  Нөөцийн бодлого

    2.Төсвийн алдагдлын түвшин

                          3. Гадаад худалдааны баланс

• Хүүний хэмжээний түвшин ба хувьцааны үнэ

Хүүний хэмжээ нь компаний ашигт 2 чухал нөлөө үзүүлдэг.

1)   Хүү бол өөрийн өртөгтэй байдаг учир, бусад зүйлс хэвээр буй нөхцөлд хүүний хэмжээ өссөнөөр компанийн бодит ашиг буурдаг.

2)   Хүүний хэмжээ нь  эдийн засгийн идэвхтэй  үйл ажиллагаа түвшинд нөлөөлдөг бол компаний ашгийн хэмжээнд эдийн засгийн идэвхтэй үйл ажиллагаа нөлөөлдөг.

Хүүний хэмжээнээс хувьцааны үнэ хамаарч ашигт нөлөөлдөг тул зах зээл дэх хувьцаа, бонд 2-н өрсөлдөөнд хүү мөн үүрэг гүйцэтгэдэг. Бондын хүүний хэмжээ түргэн өсч буй нөхцөлд хөрөнгө оруулагчид нь өндөр өгөөжтэй бондын зах зээлийг сонирхож улмаар хөрөнгөө хувьцааны зах зээлээс бондын зах зээл рүү шилжүүлэхэд хүргэдэг.Хувьцааны борлуулалтын хэт их өсөлт нь хувьцааны үнэд дарамт үзүүлдэг. Хэрвээ хувьцааны ноогдол ашиг нь бондын хүүнээс их бол энэ үзэгдэл эсрэгээр эргэнэ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц 5

Санхүүгийн риск ба өгөөжийн хэмжээ

1.Риск ба өгөөж тодорхойлох, хэмжих

2.Хүлээгдэж байгаа өгөөжийн хэмжээ

Өгөөж нь санхүүгийн хөрөнгө оруулалтын олз гарзын хэмжээ ба дараах хэсгээс бүрдэнэ.

1.    Орлогын хэсэг ба хөрөнгө оруулалтын хүлээн авч буй мөнгөний хэмжээ.

2.    Хөрөнгө оруулалтын үнэлгээний өөрчлөлтийн хэсэг буюу капиталын олз гарз

Өгөөж тооцох= НоА + Капиталын олз(гарз)

 Үндсэн концепцуудыг дахин дурдах юм бол: риск нь ямар нэг тааламжгүй үйл явдал тохиолдох боломжийг харуулдаг. Ихэнх хөрөнгө оруулагчид нь хувьцааны портфелийн рискд дангаар нь авсан хувьцааны рискээс илүү анхаардаг. Хөрөнгө оруулалтын хүлээгдэж байгаа өгөөжийн хэмжээ нь хөрөнгө оруулалт хийснээр олж болох ашигтай холбогдон гарах бүх үр дүнгийн магадлалын тархалтын дундаж үнэлгээ байдаг. Хувьцааны риск нь тараан байрлулалтаар бууруулж болох компаний риск, тараан байрлуулалтаар бууруулж болдоггүй зах зээлийн буюу ветагийн риск 2-ын нийлбэр байдаг.

Риск гэдэг бол ирээдүйд ашиг олох зорилгоор бизнесийн үйл ажиллагаанд тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж, тодорхой бус үр дүнд найдсан зоримог үйл ажиллагаа мөн.

Магадлалын тархалт нь тохиолдож болох бүх боломжийг магадлалтай нь хамт нэгтгэн харуулсан мэдээ юм.

Хүлээгдэж байгаа өгөөжийн хэмжээ: Хөрөнгө оруулалт хийснээр олж болох ашигтай холбогдон тохиолдож болох бүх үр дүнгийн магадлалын тархалтын дудаж үнэлгээ юм.

Хүлээгдэж байгаа өгөөжийн хэмжээ=k^=Р₁к₁+Р₂к₂+…+Р_nк_n  

Стандарт  буюу  хэвийн хэлбэлзэл гэдэг нь ажиглалтад хамрагдаж байгаа  обектын тогтворгүй байдлыг харуулах  статистикийн үзүүлэлт  юм. Варицын коэффицент гэдэг нь нэгж  өгөөжид ногдох ирискийн хэмжээ, стандарт  хэлбэлзэлийг хүлээгдэж  байгаа  өгөөжид  харьцуулна. рискийн  аверз гэдэг нь  хөрөнгө оруулагчид  нь  ириск өндөртэй үнэт  цааснаас  өндөр  өгөөж   шаардахыг хэлнэ.

          Капитал хөрөнгийн үнэлгээний загвар  нь ямар ч  хувьцааны шаардагдах өгөөжийн  хэмжээ нь рискгүй өгөөжийн хэмжээ ба тараан байршуулж  болох ирискийн урамшууллын нийлбэртэй тэнцүү гэдэгт  тулгуурладаг загвар юм.

          Бодит өгөөжийн хэмжээ нь бодитоор авсан өгөөж бодит өгөөжийн хэмжээ нь бодитоор авсан өгөөжийн хэмжээ нь хүлээгдэж байсан хэмжээнээс ялгаатай.

Хөрөнгийн зах зээл дээр тохиолддог бүх төрлийн рискийг 2 хэсэг хуваана.

1.    Зах зээлээс өөрчлөлтөөс хамаардаг тараан байршуулж боломжгүй риск. Үүнийг системтэй риск гэнэ.

2.    Зах зээлийн өөрчлөлтөөс үл хамаардаг тараан байршулж боломжтой риск. Үүнийг системийн бус риск гэж нэрлэдэг.

Энэ нь компаний үйл ажиллагаанаас шалтгаалдаг болохоор компаний риск гэж нэрлэж болно.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц 6

Багцын өгөөж ба эрсдэл, түүнийг тооцоолох,

корредяци ба ковариаци , диверсификаци

Багц гэдэг нь тодорхой зорилгод хүрэхэд чиглэсэн санхүүгийн хэрэгслийн цогц юм. Багцын онолыг Марковиц 1950-иад оны үед үндэслэсэн. Марковицын загвар нь үнэт цаасны хүлээгдэж буй өгөөж болон эрсдэлд үндэслэгдсэн ба эрсдэл, өгөөжийн сонголтуудыг шинжлэхэд мөн чанар нь оршино. Марковиц нь үр ашигтай багц гэх үзлийг анх гаргасан. Үр ашигтай багц гэдэг нь өгөгдсөн эрсдлийн түвшин дэх хамгийн их хүлээгдэж буй өгөөж эсвэл өгөгдсөн өгөөжийн түвшин дэх хамгийн бага эрсдэлтэй багцыг хэлнэ. Марковиц өөрийн загвараа хөгжүүлэхэд хэдэн үндсэн таамаглалыг хийсэн.

1. Өгөөжид дуртай, эрсдэлд дургүй байх
2. Шийдвэр гаргахад ухаалаг байх
3. Хүлээгдэж буй ашгаа хамгийн их болгох үндэс дээр шийдвэр гаргах

Марковицын шинжилгээгээр хөрөнгө оруулагчийн (эсвэл үнэт цаасны шинжээчдийн) нийлүүлсэн орцын тохиргооны үндсэн дээр үр ашигтай багцыг үүсгэдэг.

1. Үнэт цаас бүрийн хүлээгдэж буй өгөөж E(R)
2. Үнэт цаас бүрийн рискийг хэмждэг өгөөжийн стандарт хэлбэлзэл SD(R)
3. Үнэт цаасны өгөөжийн түвшний хоорондох холбоог хэмждэг ковариаци

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц 7, 8

Бонд ба хувьцааны үнэлгээ

   Энэ бүлэгт хөрөнгө оруулалтын үндсэн хэлбэр болох үнэт цаасны төрөл, тэдгээрийн үнэлгээг тодорхойлох аргачлалуудыг авч үзнэ.                             

Бондын үнэлгээ: Компаниуд капиталаа өсгөх 2 анхдагч хэлбэр байдаг.

1.    Зээл авах

2.    Үнэт цаас.

Үнэт цаасны үндсэн төрөл нь бонд ба хувьцаа юм.

Бонд (bond)- урт хугацаат өрийн хэрэгсэл, биет үнэт цаас юм. Бонд гэдэг нь засгийн газар, засаг захиргааны орон нутгийн байгууллага, бизнесийн байгууллага гаргадаг урт хугацаат өрийн бичиг юм. Шинж чанар нь:

1. Өмчийн баталгаа биш харин өрийн баталгаа юм. Хувьцаа эзэмшигч хөрөнгийг хамтран эзэмшдэг бол  өрийн бичиг эзэмшигч хөрөнгөө зээлдүүлэгч мөн.
2. Тодорхой хугацаанд хүчин төгөлдөр байна. Дуусах хугацаатай байдгаараа хувьцаанаас ялгаатай.
3. Хугацаа дуусахад эмитент түүний нэрлэсэн үнийг буцааж төлөх ёстой.
4. Хөрөнгө оруулагч нь эмитентийн удирдлагад оролцох эрхгүй.

Бондын үнэлгээг тодорхойлох зарим нэр томъёо:

1.    Нэрлэсэн үнэ: Энэ нь анх тогтоосон үнэ, өөрөөр хэлбэл корпораци зээлдэж аваад ирээдүйд буцааж өгөхөөр амласан мөнгөний хэмжээ. (Par value)- бондын анхны нэрлэсэн үнэ.

2.    Купоны хүүний хэмжээ: Эмитентээс жил (зарим тохиолдолд хагас жил байж болно) бүр тодорхой хэмжээний хүүг бонд эзэмшигчдэд төлж байх ёстой. Бонд нь купонтой ба купонгүй гэж байдаг. (Coupon)-хугацаа өнгөрөх бүрийд байнга төлдөг тогтмол авах эрх олгосон үнэт цаасны хэсэг юм. Купоны хүүний хэмжээг тооцохдоо купоны төлбөрийг нэрлэсэн үнэд нь хувааж гаргана.

Купоны төлбөр (Coupon payment) - тогтоосон үеүдэд тогтмол төлөх мөнгөний дүн

Купоны хүүний хэмжээ (Coupon interest rate)-жилийн хүүг илэрхийлсэн хувь.

Купонгүй бондын хүүг түүнийг эзэмшигчийн талаарх зохих мэдээллийг тусгасан тусгай нэрийн бүртгэлийн дагуу олгодог. Тэг купонтой буюу дискаунтын бонд гэдэг бол хүү төлөгдөхгүй, харин хөрөнгө оруулагч өндөр дискаунт (хямдруулсан) бүхий бондыг худалдан авч дараа нь түүнийг нэрлэсэн үнээр нь буцааж эмитентэд өгдөг өрийн бичиг юм. Хямдруулсан бонд нь урт, дунд, богино хугацаатай байна.

3.    Дуусах хугацаа: Бонд нь нэрлэсэн үнээ  буцааж  төлж дуусах хугацаатай байдаг. Ямар ч бондын хугацаа нь хуулиар зөвшөөрөгдсөн байх шаардлагатай. Жил өнгөрөх тусам бондын ханш буурдаг. (Maturity date)- бондын нэрлэсэн үнийг буцааж төлж дуусах өдөр хүртэлх хугацаа юм.

4.   Эргүүлэн худалдан авах нөхцөл: Бонд гаргагч нь бондын хугацаа дуусахаас өмнө төлбөрийг нь төлөөд буцааж авах нөхцлийг гэрээнд тусгасан байдаг. Үүнийг эргүүлэн дуудах (худалдан авах) нөхцөл гэнэ.

(Call provisions)- хугацаанаас нь өмнө төлбөрийг нь хийж бондоо эргүүлэн авч болох нөхцөл.

Бондын үнэлгээний үндсэн загвар

Хувьцаа, бонд, түрээс зэрэг санхүүгийн активууд, барилга, тоног төхөөрөмж зэрэг биет активуудын үнэлгээ нь бий болгохоор тооцоолж буй активтай холбогдон гарах мөнгөн гүйлгээний өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлэгдэнэ. Бондтой холбогдон гарах мөнгөн гүйлгээ нь бондын хүүний төлбөр, зээлдэж авсан мөнгөний өгөөж, бондын хугацаа дуусах үед эргүүлэн төлөх анхны үнээс бүрдэнэ. Үүнийг цаг хугацааны шулуун дээр харуулбал.

       0       kd%              1                            2                            3                        N  

  

Үнэлгээ                        INT                      INT                       INT                     INT   

   М       

Kd= бондын нэг жилийн хүү =15%

N= бондын хүчин төгөлдөр байх хугацаа=15жил

INT= жил бүр төлөх хүү= купоны хүү*нэрлэсэн үнэ = 0.15(1000)=150¥

 Санхүүгийн  калькулятороор бодвол INT=PMT=150, хэрэв хагас жилээр хүү                                      төлдөг бол INT=75 гэж оруулна. Бондын хүү нь перпетуити төлбөр-т хамрагдана.

M= бондын нэрлэсэн үнэ=1000¥, бондын хугацаа дуусахад төлөх мөнгө.      Бондын үнэлгээнд хамрагдах бүх хувьсах гишүүнийг цаг хугацааны шулуун дээр дүрсэлбэл:

     0       15%        1                      2                   3                   4                    N                 

     

үнэлгээ          150                  150               150             150           150

   1000

   1150

Бондын үнэлгээг тооцдог ерөнхий томъёо:

Bond value=Vb=INT/(1+Kd)¹+INT/(1+Kd)²+……+INT/(1+Kd)ⁿ+M/(1+Kd)ⁿ   (1)

Хэрэв тооцоонд хүүний хүснэгт ашигладаг бол дараах томъёог ашиглаж болно:

       Vb= INT(PVIFAk_d,n)+M(PVIFk_d,n)                                     (2)

Мэдэгдэж буй өгөгдлүүдээ томъёонд орлуулбал:

       Vb=150/(1.15)^t+1000/(1.15)¹⁵=150(PVIFA_15%,15)+1000(PVIF_15%,15)

Нийт мөнгөн гүйлгээ нь N жилийн аннуити, N дахь жилийн эцэст төлөх төлбөрийн нийлбэр байна. Томъёо 1, 2 – г дөрвөн аргаар бодож болно.

1. Энгийн тооцооны арга

2. Хүүний хүснэгтийн тусламжтайгаар

3. Санхүүгийн калькулятороор

4. EXCEL программаар

1.    Энгийн тооцооны арга: Мөнгөн гүйлгээ бүрээс дискаунт тооцож тус бүрийн өнөөгийн үнэ цэнийг гаргана. Мөнгөн гүйлгээ бүрийн өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэр нь бондын үнэлгээ болдог. Хугацаа урт тохиолдолд тооцоход бэрхшээлтэй. Компанийн гаргасан 15%-н хүүтэй бондын цаг хугацааны шулуун.

 

       11/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

 

 

              2.Хүүний хүснэгт: Мөнгөн хүүний хүчин зүйлээс хамаарах аннуитигийн өнөөгийн

2. Үнэ цэнэ ба мөнгөний хүүний хүчин зүйлийн өнөөгийн үнэ цэнийн хүснэгтүүдийг ашиглан тооцно.

       Vd=150(5.8474)+1000(0.1229)=877.11+122.90=1000.01¥ Хүснэгтээр

3.Санхүүгийн калькулятор: Бондын үнэлгээ тооцох үед таван гишүүнийг хэрэглэдэг.

FV

PMT

PV

I

N

  INPUT;              15               15                               150                  1000

 

 

OUTPUT;                                         -1000

         1000¥ Хөрөнгө оруулахад буцаж очиж буй учраас хасах тэмдэгтэй гарна.

4.EXCEL:

Function Wizard- step2of 2                                                                                 PV Returns the present value of an investment FV [optional] is the future value, or a cash balance you want to attain after the last payment is mad.              rate                                                              0.15                                  nрег                                                                15                                                   pmt                                                                  150                                        fv                                                                   1000                             type

 

?

x

                                                                                                  

Finish

Next

Cancel

Help

fx

1000

fx

150

fx

15

fx

fx

15%

                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Хугацаанаас хамаарах бондын үнэлгээний өөрчлөлт

Жилийн хүү(Kd) 15% бол бонд гаргасны дараа жил түүний нэрлэсэн үнэ(Vd) 1000¥ хэвээр үлдэнэ. (А-2, А-1 хүснэгтийн хүүний 15% ба хугацааны үе14-ийн уулзвар).

                 Vb=150(5.7245)+1000(0.1413)=999.98»1000¥

Одоо  нийт эдийн засаг дахь хүүний хэмжээ нь бонд гаргасны дараа түүний купоны хүүний хэмжээнээс буурч 15-с 10% боллоо гэе. Купоны төлбөрт өгөх хүү, бондын хугацаа дуусахад эргүүлж өгөх мөнгөний дүн хэвээр үлдэнэ. PVIF, PVIFA үнэлгээнүүдийг тооцохдоо хүүд нь 10%-г орлуулна. Тэгвэл эхний жилийн дараахь бондын үнэлгээ 1368.31¥ болно.

          Vb=150(PVIFA_10%,14)+1000(PVIFA_10%,14)=150(7.3667)+1000(0.2633)=1368.3₮

Хэрэв Kd нь купоны хүүнээс бага бол бондыг нэрлэсэн үнээс нь дээгүүр үнээр, эсвэл урамшуулалтай зарна. Тооцооны хувьд бондын үнэлгээ өссөн, мөн чанар нь юундаа вэ? Kd 10% болно гэдэг нь 1000¥-н хөрөнгө оруулахад 150¥ биш, харин 100¥-н хүүний ашиг авна. Хэрэв та 150¥-н хүү авах сонирхолтой бол купон нь өндөр ханштай компаний бондыг 1000-с дээш төгрөгөөр худалдан авна. Үр дүнд 1368.317 болно.

 Хувиар тооцсон өгөөж нь хүүний ашиг (заримдаа тухайн үеийн ашиг гэдэг) ба капиталын өсөлтийн нийлбэр байна.

 

 

   Хүүний ашиг=150/1368,31=0,1096=10,96%

   Капиталын өсөлт=-13,10/1368,31=-0,0096=-0.96%

   Нийт өгөөж =136,90/1368,31=0,1001=10,00%

Одоо бонд гаргаснаас хойш 1 жилийн дараа хүү нь 15-с 20% хүртэл өссөнөөр тооцоо хийж үзье. Ингэвэл бондын үнэлгээ 769,49¥ болж буурна.

        Vb=150(PVIFA_20%,14)+1000(PVIF_20%,14)=150(4.6106)+1000(0.0779)=769.49

Энэ тохилдолд бондыг 230.51¥-н дискаунттай, нэрлэснээр доогуур үнээр зарж байна.

Дискаунт=Үнэ - Нэрлэсэн үнэ=769.49-1000.00= -230.51¥

Бондын хүү ба түүний үнэлгээ нь урвуу хамааралтай. Бондын хүлээгдэж буй ирээдүйн ашиг нь хүүний ашиг ба капиталын өсөлтийн (энэ тохиолдолд эерэг тэмдэгтэй) нийлбэртэй тэнцүү байна. Хүснэгтийг ашиглавал:

V_b=150(PVIFA_20%,13)+1000(PVIF_20%,13)=150(4,5327)+1000(0.0935)=773.41¥

Бондын хүчин төгөлдөр байх хугацаанаас үлдэж байгаа (13 ба14жил) үеүдийн үнэлгээний зөрүү нь капиталын өсөлтийг харуулдаг.

773.41-769.49=3,92¥

Хүүний ашиг =150/769,49=0,1949=19,49%

Капиталын өсөлт=3,92/769,49=0,0051=0,51%

Нийт өгөөж=153,92/769,49=0,2000=20,00%

Бондын дискаунт эсвэл урамшуулалыг шинэ ба хуучин бондын хүүний төлбөрийн зөрүүнд шинэ хүүгээр дискаунт тооцсон өнөөгийн үнэ цэнэ гэж тодорхойлж болно.

Дискаунт эсвэл         = урамшуулал

*(PVIFAkd,n)

Хуучин бондын хүүний          төлбөр

Шинэ бондын хүүний төлбөр

 

 

  

        N= хуучин бондын дуусах хугацаа

       Kd= шинэ бондын өнөөгийн хүү

Их купонтой шинэ бонд авахын оронд бага купонтой хуучин бонд худалдан авсан тохиолдолд алдах хүүний төлбөрийг өнөөгийн үнэ цэнэд шилжүүлж дискаунтыг тооцно. Зураг дээр бондын үнэлгээг 3-н өөр тохиолдолд авч үзээд графикаар үзүүллээ. (Купоны хүү өөрчлөгдөхгүй)

1.Нийт эдийн засаг дахь хүүний хэмжээ тогтмол 15% байхад

2.Нийт эдийн засаг дахь хүүний хэмжээ буурч  10% болох

3.Нийт эдийн засаг дахь хүүний хэмжээ  өсч 20% болох тохиолдолд.

Бондын үнэ тогтворгүй үед хүүний хэмжээ тогтмол байхгүй нь ойлгомжтой. Үнэт цаасны хугацаа дуусах үед түүний эмитент дампуураагүй тохиолдолд бондын үнэ 1000¥ болох, хэрэв дампуурвал түүний үнэ нь тэгтэй тэнцүү.

 Хүүний хэмжээ 10,15,20% байх үед 1000¥-н нэрлэсэн үнэтэй, 15%-н купоны ханштай бондын үнэлгээ. 

 

 

Бондын  үнэл г э э

1400.00                                       купоны ханш байх үеийн үнэлгээ

1200.00         купоны ханш б,х үеийн үнэлгээ           урамшуулалтай бонд               

1000.00        нэрлэсэн үнэ                                                    М

800.00

600.00

400.00

200.00

            0.00

                    

              0     2      4      6     8      10     12    14     16

                        хугацаа (жил)        

жил	Kd=10%	Kd=15%	Kd=20%
0	-	1000	-
1	1368,31	1000	769,49
-	-	-	-
15	1000	1000	1000

 

Жич:10,20%-н хүүтэй шулуунууд нь хугацаа дуусах үед огтлолцоно.

1. Kd нь купоны ханштай тэнцүү бол бондыг нэрлэсэн үнээр нь арилжина. Бондыг анх гарган арилжих үед л kd (тухайн үеийг хамарсан хүүний хэмжээ), купоны хүү тэнцүү байна.

2. Хүүний хэмжээ  байнга өөрчлөгдөж байдаг бол купоны хүү бондыг анх гаргаснаас хойш өөрчлөгдөхгүй тогтмол байна. Хэрэв хүүний хэмжээ  купоны хүүнээс их бол бондын үнэ нэрлэсэн үнэнээс буурна. Тийм бондыг хөнгөлөлттэй бонд гэнэ. Discount bond-бонд нэрлэсэн үнээсээ бага үнээр зарагдвал түүнийг хөнгөлөлттэй бонд гэнэ. Энэ нь нийт эдийн засаг дахь хүү нь купоны хүүнээс их тохиолдолд гарч болох үзэгдэл.

3. Хэрэв хүүний хэмжээ купоны хүүнээс бага бол бондын үнэ нэрлэснээсээ их байна. Ийм бондыг урамшуулалттай бонд гэнэ. Premium bond- нэрлэсэн үнээсээ илүү үнээр зарагддаг бонд. Энэ нь нийт эдийн засаг дахь хүү нь купоны хүүнээс бага байх тохиолдоллд гарч болох үзэгдэл.

4. Хүүний хэмжээ өсвөл урьд нь борлуулсан бондын үнэ буурахад хүргэдэг. Хүүний хэмжээний уналт нь борлуулсан бондын үнийг өсгөдөг.

5. Эмитентэд дампуурах аюул нүүрлээгүй байвал тэдний гаргасан бондын хүчин төгөлдөр байх хугацаа дуусах дөхөөд ирэх үед түүний үнэлгээ нь нэрлэсэн үнэдээ ойртож очно.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц 9

Ажлын капиталын менежмент

Мөнгөн Хөрөнгийн Менежмент

Үндэстэн дамнасан корпорацийн мөнгөн хөрөнгийн менежмент нь орон нутгийн, дотоодынхтай төстэй:

1.    Хөрөнгийн цугларалтыг хурдасгаж, гарах урсгалыг нь аль болох хойшлуулах, өөрөөр хэлбэл мөнгөн хөрөнгийн орох, гарах урсгалын үлдэгдлийг (сальдо) дээд хэмжээнд хүргэх,

2.    Мөнгөн хөрөнгийн шаардлага багатай бизнесээс шаардлага ихтэй рүү шилжих хөдөлгөөнийг хурдасгах,

3.    Рискийг аль болох зохицуулсэн, татварын дараах өгөөжийг нэмэгдүүлсэн мөнгөн гүйлгээг бий болгох.

Үндэстэн дамнасан корпорациуд дээрх зорилгодоо хүрэхийн тулд орон нутгийн корпорациудтай ижил үйл ажиллагаа явуулдаг. Гэвч газар зүйн алслагдсан байдал, мөнгөн хөрөнгийн шилжүүлэгтэй холбогдох зардлаас болж шуудан холбоо, цахим хэрэгслийн ашиглалтад илүү анхаарах шаардлага гардаг.

Орон нутгийн болон үндэстэн дамнасан корпорациуд ижил зорилготой, ижил ажиллагааг явуулдаг боловч гэсэн үндэстэн дамнасан корпорациуд нь илүү хэцүү, өвөрмөц бэрхшээлтэй тулгардаг. Өмнө нь улс төрийн рискийг авч үзэж байх үед гадаад орнуудын Засгийн Газрууд улсаасаа гарах хөрөнгөнд хязгаар тогтоодог тухай дурьдсан. Тийм болохоор IBM шиг компани Salt Lake City-д байрлах өөрийн оффисоос New York дах өөрийн банк руугаа мөнгийг нэг товч дараад л шилжүүлдэг бол Буэнос-Айрес дах оффисоосоо ингэж чадахгүй. Буэнос-Айрес дах аустрал (аргентиний мөнгөний нэгжийн долларын эквивалент)-аар илэрхийлсэн мөнгөн хөрөнгөө шилжүүлэг хийхээс өмнө долларт хөрвүүлэх хэрэгтэй. Хэрэв Аргентинд долларын хомсдол бий болсон, эсвэл Аргентины Засгийн Газар улсдаа долларыг үлдээж түүнийг стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн худалдан авахад ашиглах гэж байвал, валютын хөрвүүлэг хийх, гадаад руу шилжүүлэг хийх боломжгүй болно. Аргентинд долларын хомсдол бий болоогүй байсан ч шилжүүлэх гэж байгаа хөрөнгө нь ашиг эсвэл хуримтлагдсан элэгдэл байвал Аргентины Засгийн Газар эх орноосоо гарах мөнгөний урсгалыг хязгаарлаж болно; тийм учраас ихэнх улс, ялангуяа хөгжиж байгаа улсууд эдийн засгийн өсөлтөө дэмжих зорилгоор ашгаар дахин хөрөнгө оруулалт хийхийг эрмэлзэх ёстой.  

Үндэстэн дамнасан корпорацийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа улсаас ямар хөрөнгийг гаргаж болох вэ гэдгийг тогтоосны дараа түүнийг илүү ашиг авч ирэх газар луу шилжүүлэх хэрэгтэй. Орон нутгийн корпорациуд дотоодын аюулгүй байдалд илүү анхаардаг бол үндэстэн дамнасан корпорациуд дэлхий даяар хөрөнгө оруулалт хийх боломжийн үнэлгээнд анхаарлаа онцлон хандуулдаг. Ихэнх үндэстэн дамнасан корпорациуд Лондон, Нью-Йорк, Токио, Цюрих, Сингапур зэрэг мөнгөний төвүүдийн нэг эсвэл хэд хэдэн банкуудад хөрөнгөө төвлөрүүлдэг. Тэд олон улсын банкны эзэдтэй харилцаж, дэлхийн бүх өнцөгт хүрэх ашигтай хүүний хэмжээтэй зээлүүдээс орлого олж чаддаг албан хаагчидтай хамтран ажиллахыг эрмэлдэг. 

 

Зээлийн Менежемент

Үндэстэн дамнасан корпорацийн зээлийн менежмент нь дотоодын компани, корпорацитай ижил боловч зарим талаараа төвөгтэй. Олон улсын түвшинд зээлээр борлуулалт хийх нь илүү рисктэй, учир нь төлбөр төлөгдөхгүй байх рискээс гадна зээлээр борлуулалт хийсэн өдөр, түүний төлбөр хийх өдрийн хооронд гарах валютын солилцооны ханшийн өөрчлөлтийн риск нь санаа зовоох асуудал байдаг. Жишээ нь, IBM компьютераа японы хэрэглэгчид валютын ханш $1=147.85 иен байх үед 147.85 сая иенээр зарсан гэе. Энэ үед ханш өөрчлөгдөж $1=184.8125 иен болж иений ханш буурсан гэвэл IBM мөнгөө авах үед 147.85 сая иен/184.8125 иен=800 мянган долларыг авах болно. Урьд нь бидний үзсэн хеджингийн ажиллагаагаар энэ төрлийн рискийг бууруулах боломжтой боловч энэ нь тодорхой хэмжээний өртөгтэй.

Үйлчлүүлэгчиддээ зээл олгох бодлого нь үндэстэн дамнасан корпорацийн хувьд орон нутгийн компаниас илүү ач холбогдолтой байх хоёр шалтгаан бий:

1.    АНУ-д компаниуд сул хөгжилтэй, ядуу улсуудтай худалдаа их хийдэг, энэ тохиолдолд зээл олгох нь ерөнхийдөө бизнес явуулах нэг чухал нөхцөл болдог.

2.    Дээр дурьдсан шалтгааны дагуу эдийн засгийн байдал нь экспортоос хамаарах хөгжилтэй улсууд нь гадаадын улсуудад зээл олгох замаар дэлхийн зах зээл дээр аж үйлдвэрийн компаниудаа өрсөлдөхөд нь тусалдаг. Жишээ нь, Японы аж үйлдвэрийн томоохон компаниуд гадаад худалдаа эрхэлдэг, мөн томоохон худалдааны компаниудтай өмчийн холбоотой, улмаар арилжааны хүчирхэг банкуудтай холбоотой. Үүнээс гадна Засгийн Газрын алба болох Гадаад Худалдаа ба Аж Үйлдвэрийн Яам нь японы компануиудад боломжит экспортын зах зээлийг судлахад тусалдаг, бас японы компаниудаас бараа таваар худалдан авах боломжит хэрэглэгчдэд зээл авахад нь дэмжиж, нөлөөлдөг. Гадаад худалдаанаас олж байгаа их орлогыг Япон улс бараа таваарын экспортын санхүүжилтэд ашиглаж, ингэснээр худалдааны идэвхитэй балансыг хадгалахад нөлөөлдөг. АНУ үүний эсрэг АНУ-ын Конгрессоор санхүүждэг Экспорт-Импортын Банкийг өрсөлдүүлэх гэж оролджээ: Гэвч төлбөрийн балансын их хомсдол нь АНУ сүүлийн жилүүдэд дэлхийн зах зээл дээр зарим улсаас хоцорч байгааг практик амьдрал харуулж байна.

Бразил, Мексик, Аргентин шиг орнууд олон улсын банкууд, АНУ-ын банкуудад маш их өртэй. Энэ нөхцөл байдал нь зээлийн бодлого (энэ тохиолдолд банкуудынх) ямар сөрөг үр дагавартайг харуулж байна.  Банкууд нь энэ зээлээс болж тун тааламжгүй асуудалтай тулгарч байгаа. Бие даасан, тусгаар тогтносон улсууд зээлээ төлөхгүй байхад, өртэй корпораци зээлээ төлөхгүй удаж байгаа нөхцөл шиг, бүхэл бүтэн улсын активт нэхэмжлэл гаргаж чадахгүй. Гадаадын улс орнуудад банкуудын олгосон зээлийн тухай хэвлэл мэдээллүүд их гарч байгаа өнөө үед ихэнх үндэстэн дамнасан корпорациуд Засгийн Газар нь өртэй байгаа улсын хэрэглэгч-компаниудад өгсөн зээлэндээ санаа зовж байдаг, яагаад гэвэл эдгээр улсын компаниудын санхүүгийн байр суурь мөн муу байдаг.

Олон улсын зээлийн рискт анхаарч байгаа ч гэсэн ийм зээл муу гэж батлаж болохгүй. Олон улсын худалдаанаас олж болох ашиг нь ялангуяа ийм ажиллагааны нарийвчилсан судалгаанд цаг, хөрөнгөө хайрлахгүй зарцуулж байгаа компани, банкуудын хувьд рискээсээ хамаагүй их байдаг...

Бараа Материалын Менежмент

Үндэстэн дамнасан корпорацийн бараа материалын менежментийг дотоодын компани, корпорацитай зэрэгцүүлэхэд ерөнхийдөө адилхан боловч зарим талаараа илүү төвөгтэй байдаг. Юуны өмнө бараа материалын газар зүйн байршилтай холбогдсон асуудал тулгардаг. Жишээ нь, EXXON компани түүхий нефть, нефтийн бүтээгдэхүүний нөөцөө хаана байршуулах вэ? Компани дэлхий даяар тархан байршсан нефть боловсруулах үйлдвэрүүд, маркетингийн төвүүдтэй байдаг. Сонголт хийж болох нэг хувилбар нь бүтээгдэхүүнээ стратегийн ач холбогдолтой хэд хэдэн агуулахад тараан байршуулаад, шаардлага гарсан үед тухайн бүх нутаг руу тээвэрлэж болно. Ийм стратеги нь томоохон бизнес хийхэд шаардагдах бараа материалын хэмжээг багасгаж, улмаар түүнд оруулах нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээг бууруулна. Энэ асуудлыг авч үзэж байхдаа төв агуулахаас гадаадад байгаа хэрэглэгч рүү бараа таваарыг хүргэхэд гарах зардлыг анхаарч зөв тооцох хэрэгтэй. Тухайн бүс нутаг дах агуулахад байгаа үйлдвэрийн нөөц, аюулгүй байдлын нөөц нь тэр бүсийн хэрэгцээг хангаж чадах хэмжээнд байх ёстой. Иракийн Кувейт руу дайрсан байдал, дараа нь дэлхийн нефтийн нийлүүлэлтийг 25%-иар багасгахад хүргэсэн худалдааны эмбарго (хориг) шиг асуудлууд нь менежментийг хүндрүүлдэг аж. 

Валютын ханшийн хэлбэлзэл бараа материалын менежментэд мөн л нөлөөлдөг. Тухайн орны валютын (жишээ нь данийн крон) доллартай харьцах ханш нэмэгдэнэ гэж таамаглаж байвал Дани улсад байрлах АНУ-ын компани кроны ханш өсөхөөс өмнө орон нутгийн барааны нөөцийг нэмэгдүүлэхийг эрмэлзэнэ. Кроны ханш унана гэж таамаглаж байвал үйл ажиллагаагаа эсрэгээр явуулна.

Авч үзэх ёстой дараагийн хүчин зүйл бол импорт, экспортын квот ба тарифийг тогтоох асуудалтай холбогдсон бараа материалын менежмент (удирдлага)-ийн ач холбогдлыг үнэлэх нь чухал. Жишээ нь, Apple Computer компани японы нийлүүлэгчээс санах чипийг үнэ тохирч авлаа гэе. АНУ-ын чип үйлдвэрлэгчид японыг демпингийн үнэ-д бууруутгаж, япончуулыг үнээ нэмэхийг шаардсан. Apple Computer ч чипийн нөөцөө нэмэгдүүлжээ. Үүний дараахан компьютерийн борлуулалт буурч, ашиглагдаагүй нөөц их үлдсэн. Үүний үр дүнд Apple Computer-ийн ашиг буурч, хувьцааны үнэ нь унасан байна. Энэ жишээ нь бараа материалын нөөцийн удирдлагын ач холбогдлыг харуулж байна.

Демпинг гэдэг нэр томъёо нь олон улсын худалдааны зах зээлийн үйл ажиллагааны практикт маш чухал учир тодруулга хийе:Жишээ нь: Японы чип үйлдвэрлэгчид Америкийнхаас илүү хүчин чадалтай 256 К санах чип үйлдвэрлэдэг гэе. Тэгвэл нэг чипийн хувьсах зардал $25; тогтмол зардал $15, нийт зардал нь $40 болно. Ийм үнээр Япон улсдаа борлуулдаг.

Харин Америкийн үйлдвэрлэгчид чипээ өөрийн орондоо $35.5-аар зардаг. Хэрэв японы үйлдвэрлэгчид АНУ-д чипээ $35-аар борлуулбал хувьсах зардлаа нөхөөд, тогтмол зардлынхаа тодорхой хэсгийг ($35-$25-$15=-$5) нөхөх боломжтой учир бүтээгдэхүүний борлуулалт хийж болно. Ийм нөхцөлд АНУ-ын үйлдвэрлэгчид импортын татвар болон бусад хязгаарлалт саадаас шалтгаалан Японы зах зээлд нэвтэрч чадахгүй бол япончууд энэ төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч америкчуудаас илүү давуу талтай. Ингэхлээр дотоодын зах зээлээс бага үнээр гадаадын зах зээл дээр борлуулалт хийхийг демпинг гэдэг. Монополийн эсрэг хуулиар АНУ-ын компаниуд бүх хэрэглэгчиддээ нэг л үнэ санал болгох учир тэд демпинг явуулж чадахгүй.

Дээр тэмдэглэж байснаар зарим улсад гарч болох бас нэг аюул нь нөхвөргүйгээр хөрөнгө хуурах явдал. Хэрэв энэ аюул нь их бол нөөцийн хамгийн бага хэмжээг барьж, зөвхөн шаардлага гарсан тохиолдолд л нийлүүлэх бодлого баримтлах нь чухал. Хэрэв үйл ажиллагаа нь нефть, боксит шиг түүхий эдийн олборлолтыг хамардаг бол боловсруулах үйлдвэрүүдээ олборлолт хийж байгаа газраас хол байршуулах хэрэгтэй.

Үндэстэн дамнасан корпораци дах бараа материалын менежментэд хоёрдмол нөлөө үзүүлдэг татварыг анхаарах хэрэгтэй. Зарим улс компанид өмчийн татвар ногдуулдаг. Түүнд нь бараа материал ч ордог. Татварын суурь нь тодорхой хугацаанд байгаа бараа материалын нөөцийн хэмжээ байдаг. Жишээ нь, 1 сарын 1-ний үлдэгдэл, эсвэл 3 сарын 1-ний үлдэгдэл гэх мэт. Энэ нь үндэстэн дамнасан корпорацийг үндсэн үйлдвэрлэлийн графикаа тухайн өдрүүдэд бага нөөцтэй байхаар зохиоход хүргэнэ. Хэрэв татвар хураах хугацаа нь нэг улсаас нөгөө улсын хооронд нэг бүсийн хүрээнд өөрчлөгдөж байвал стратегийн нөөцөө өөр өөр улсад өөр өөр хугацаанд жилийн турш барьж байх хэрэгтэй.

Эцэст нь, үндэстэн дамнасан корпорациуд нөөцөө усан онгоц дээр далайд байлгах боломжийг авч үздэг. Цистерн шиг том төмөр саваар тээвэрлэдэг нөөцтэй (шингэн, асгардаг, элсэрхэг) харьцдаг нефтийн, химийн, үр тарианы болон бусад компаниуд ачаа тээврийн усан онгоцыг, хуурай газар дээр агуулах худалдаж авах эсвэл түрээслэхээс их илүү гархааргүй, бага үнээр худалдаж авч эсвэл түрээслэж болно. Ачаатай усан онгоцууд нь стратегийн ач холбогдолтой газруудын ойролцоо далайн эрэг хавиар байх боломжтой. Энэ нь хөрөнгөө хураалгах аюулыг багасгаж, өмчийн татвар төлөлтийг бууруулж, бараа таваарын хэрэгцээ нэмэгдсэн эсвэл үнэ нь өссөн газар луу хүргэх уян хатан чадварыг нэмэгдүүлдэг.

Энд бид үндэстэн дамнасан корпорацийн бараа материалын менежментийн асуудлыг товчхон авч үзлээ. Энэ бол орон нутгийн компаниудтай зэрэгцүүлэхэд илүү төвөгтэй, хүнд асуудал гэдэг нь тодорхой. Гэхдээ төвөгтэй байдлын түвшин нэмэгдэх тусам чадварлаг удирдлагаас олох хонжоо илүү үнэ цэнэтэй, тийм учраас хэрэв та их ашиг олох гэж байвал олон улсын тавцанд хүчээ сориорой.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц 10

Санхүүгийн  урьдчилан таамаглал, төлөвлөлт

           Нарийн тооцож гаргасан санхүүгийн урьдчилан таамаглал нь компани амжилттай ажиллах их ашиг олох үйл ажиллагааны үндэс болдог. Төлөвлөлтийн процесс нь ирээдүйн 5 дээш жилийн борлуулалтын хэмжээ ямар байхыг сайн урьдчилж харсан байх ёстой. Борлуулалтыг төлөвлөсөн хэмжээнд хүргэхийн тулд  хэдий хэмжээний актевын шаардагдахыг судалгаа шинжилгээгээр тооцож гаргаад түүний санхүүжилтэд гол анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Харьцааны шинжилгээний томъёонуудын тусламжтайгаар ашиг, ноогдол ашгийн хэмжээ хамгийн оновчтой байхаар тооцож,түүнд тулгуурлан урьдчилсан орлого үр дүнгийн тайлан, үлдэгдэл балансыг гаргах шаардлагатай. Урьдчилж гаргасан санхүүгийн тайлангууд, харьцааны шинжилгээний үзүүлэлтүүдэд  тулгуурлан ерөнхий менежер нь дараахь асуудлуудыг шийдвэрлэхэд бэлэн байх ёстой. Үүнд:

1.      Төлөвлөсөн хэмжээнд  хүрэх боломж байгаа эсэх, хэрэв хүндрэл тохиолдвол ашиг их, ногдол ашиг өндөр авахын тулд үйлдвэрлэлийн процессд ямар өөрчлөлт хийх вэ?

2.      Төлөвлөсөн үр дүнд хүрэх баталгаа байна уу? Үйл ажиллагааны олон                               хувилбаруудаас алийг нь сонгох вэ? гэх мэт.  

Борлуулалтын урьдчилсан таамаглал

Борлуулалтын Урьдчилсан Таамаглал / Sales Forecasts/-бизнес эрхэлж байгаа байгууллагууд нь хэдий хэмжээний бүтээгдэхүүн борлуулж орлого олохыг харуулах урьдчилсан баримжаа тооцоо. Энэ нь сүүлийн жилүүдийн борлуулалтын өөрчлөлтын хандлага тухайн улс , орон нутаг, үйлдвэрлэлийн чиглэл, салбарын онцлог, бүтээгдэхүүний эрэлт, нийлүүлэлт зэрэгтэй шууд холбоотой.

Үлдэгдэл балансын  төлөвлөлтийн арга

Санхүүгийн аливаа урьдчилсан тооцоо нь дараах зүйл дээр үндэслэдэг.

1.    Тайлант үед шаардагдах мөнгөн хөрөнгийн хэмжээ.

2.    Бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэж байгаа компани нь тайлант хугацаанд бий болгож чадах мөнгөн хөрөнгийн хэмжээ.

3.     Шаардагдах мөнгөн хөрөнгийн нийт дүнгээс олох мөнгөн орлогын нийт хэмжээг хсаж санхүүжилтэд нэмж  шаардагдах мөнгөн хөрөнгийн хэмжээг тодорхойлох зэрэг болно. Энэ нэмж шаардагдах мөнгөн хөрөнгийн нөөцийг гадны эх үүсвэрээсэрж  олох шаардлагатай юм.

 

Гаднаас шаардагдах мөнгөн хөрөнгийн нөөцийг тодорхойлоход  хоёр арга хэрэглэдэг

   1.Үлдэгдэл балансын төлөвлөлтийн арга / энэ аргыг санхүүгийнхэллэгт про форма арга / pro-forma method/ гэж нэрлэдэг.

    2.Томёоны арга.

Үлдэгдэл балансын төлөвлөлтийн арга нь борлуулалтын хэмжээний өсөлт, ирээдүйн хугацаанд шаардагдах нийт актевын хэмжээг тооцон гаргаад, хэвийн үйл аижллагааны явцад бий болгох эзэмшигчдийн өмч, өр төлбөрийг төлөвлөн гаргаж, нийт төлөвлөсөн актевын дүнгээс төлөвлөсөн пассивын дүнг хасаж шаардагдах нөөцийн хэмжээ-г тодорхойлно. 

Ингэж тодорхойлохдоо дараах шат дараалалтай үйл ажиллагаа гүйцэтгэдэг.

Үлдэгдэл балансын төлөвлөлтийн арга нь борлуулалтын хэмжээг хэд болгох вэ гэдгээс эхэлдэг. Үүний тулд  төлөвлөгөөт хугацаанд хэдий хэмжээний ашиг олохыг баримжаалан тооцож урьдчилсан орлогнын тайланг гаргана. Ийм тооцоо хийхэд зардлын харьцаа, татварын хэмжээ, хүүний зардал, ногдол ашиг төлөлтийн харьцаа шаардагдана. Олсон ашгийн хэдэн хувь нь бизнесийн үйл ажиллагаанд дахин орохыг тооцвол зохино.

            Хоёрдугаар шат:Урьдчилсан үлдэгдэл  баланс

    Хэрэв компани борлуулалтийн хэмжээ өсвөл, активын хэмжээ мөн өснө гэж урьд нь дурьдсан билээ. Компаний үйл ажиллагаа нь бүрэн хүчин чадлаар явагдаж байгаа тохиолдоолд борлуулалтын дүнгээр активын хэмжээ  нэмэгдэх ёстой.

А. Ажил гүйлгээ нь их хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг шаардана.

Б. Дансны авлага нэмэгдэнэ.

В. Бараа материалын нөөц өснө.

Г. үйлдвэрлэлийн шинэ тоног төхөөрөмж  худалдаж авна.

Активын өсөлт нь НББ-ийн үндсэн тэнцлийн дагуу, өр төлбөр ба эзэмшигчидын өмчийг нэмэгдүүлдэг. Дутугдаж байгаа активыг өөр замаар санхүүжүүлж болно. Аяндаа бий болох нөөц нь дансны өглөгийн өсөлт, хуримтлагдан нэмэгдсэн өрийн дүнгээр санхүүждэг. Жишээ нь: Их хэмжээний түүхий эд, материал худалдаж авбал дансны өглөг аяндаа өсөх болно. Үүнтэй адил үйл  ажиллагаа өргөжихийн хирээр хөдөлмөрийн зарцуулалтын  хэмжээ аяндаа ихэсч, борлуулалтын хэмжээ өсөж, татвар нэмэгдэнэ. Аяндаа бий болох пассив дансны өсөлт нь борлуулалтын хэмжээтэй мөн холбоотой.

Хуримтлагдсан ашгийн хэмжээ нь борлуулалтын өсөлтийн хэмжээтэй адил өсөхгүй. Хуримтлагдсан ашгийн шинэ түвшин нь хуучин хуримтлагдсан ашиг дээр тайлант үеийнхнийг нэмж гаргадаг. Баталгаат өглөг, урт хугацаат бонд, давуу эрхтэй хувьцаа, энгийн хувьцааны дүнгүүд мөн аяндаа мэдэгдэхгүй. Эдгээр дансны өсөлт нь төсөл, дээр дурьдсанаас үндэслэн дараахь  дүгнэлт урган гарч байна. Үүнд:

1.    Борлуулалтын өсөлтийн хэмжээ нь активын өсөлтийг бий болгодог.

2.    Зарим активын өсөлт нь  дансны өглөг, хуримтлагдсан өр, хуримтлагдсан ашгийн аяндаа мэдэгдэх өсөлтөөр санхүүждэг.

3.    Санхүүгийн түр хугацааны хүндрэлийг гадны нөөцөөр санхүүжүүлж болно.

                          А. Зээл авах

                           Б. Нэмж шинэ үнэт цаас  гаргаж борлуулах зэрэг болно.

Гуравдугаар шат: Нэмж шаардагдах нөөцийн хэмжээний өсөлт

Санхүүгийн менежер шийдвэр гаргахдаа дараахь хүчин зүйлсд тулгуурлах ёстой.

1.Эрэлтийн харьцаанд  богино хугацаат зээл хэрхэн нөлөөлж байгаа байдал

2.Зээл ба үнэт цаасны зах зээлийн үнэт байдал

Өмнөх  зээлийн гэрээний хязгаарлалт  зэрэг болно. Санхүүгийн залруулга (financing feedbacks)-активын санхүүжилттэй уялдан гаргадаг үлдэгдэл баланс,орлогын тайланд нарийвчлан тодотгож хийх өөрчлөлт

Дөрөвдүгээр шат: Санхүүгийн залруулга

 Санхүүгийн урьдчиллагаа тооцоонд зарим өөрчлөлт, залруулга хийх шаардлагатай. Шинэ актив худалдан авахад шаардагдах гадны санхүүжилт нь зардлыг өсгөж  орлогын тайланд тусгагдана. Санхүүгийн залруулга хийх үйл аижллагааг явуулахын тулд гадны санхшшжилтын хүүний зардал ба ногдол ашгийн хэмжээг урьдчилан тооцох шаардлагатай. Шинэ богино хугацаат зээлийн хүү 8 хувь баталгаат  өглөг буюу  богино хугацаат банкны зээлийн хэмжээ 28 сая төгрөг.

Нэмж шаардагдах нөөцийг томъёоны  аргаар  тооцох

Борлуулалтын хэмжээг нэмэгдүүлэхээр урьдчилан таамаглаж төлөвлөхөд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж борлуулах үйл ажиллагаатай уялдан шаардагдах активын хэмжээ өсөх зүй тогтолтой.

Ихэнх пүүс, компаниуд нь өөрсдийн нэмж шаардагдах нөөцийг томъёоны  аргаар тооцон гаргадаг.   

Нэмж                   Шаардагдах             Аяндаа бий болох өр             Хур. сан  ашгийн Шаардагдах  =     активын           -       төлбрийн өсөлт             -             өсөлт    Нөөц                        өсөлт   AFN                =   ( A*/ S)  S           -       ( L*/ S)   S                      -             MS1(1-d)

 

 

 

  

 

 

 

 

AFN= нэм шаардагдах нөөц

    A*=ашиглаж байгаа активын нийт дүн

    S=борлуулалтын нийт дүн

 S=борлуулалтын өөрчлөлт

L*=аяндаа үүссэн өр төлбөрийн нийт дүн

M=борлуулалтын нэг төгрөгт ноогдох  ашиг

S₁=төлөвлөгөөт оны борлуулалтын хэмжээ

d= ногдол ашиг төлбрийн харьцаа

A*/ S=нийт активын өсөлтийн хэмжээ нь борлуулалтын өсөлтийн хэмжээ даган пропоциональ хэмжээгээр нэмэгдэнэ

]Борлуулалтын өсөлт ба санхүүжүүлэх шаардлагын уялдаа

Борлуулалтын хэмжээ өссөнөөр гадны санхүүжилтийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх шаардлага гарч ирдэг.

1. Санхүүгийн төлөвлөлт. Борлуулалтын өсөлт дооруур байгаа тохиолдолд гадны санхүүжилтийн эх үүсвэр авах шаардлага гарахгүй. Хэрэв борлуулалтын өсөлт нь 3.21 %-иас их бол шаардагдах хөрөнгийн хэмжээ нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл гадны  санхүүжилтийн эх үүсвэр авах шаардлага гарна.

2.Шаардагдах санхүүжилтэд  ногдол ашгийн бодлого нөлөөлөх нь . Ногдол ашгийн бодлого нь ногдол ашиг төлбөрийн харьцаанд шууд нөлөөлдөг. Хэрэв ногдол ашиг төлбөрийн харьцаа өсвөл хуримтлагдсан ашгийн хэмжээ буурч, тэр хэмжээгээр гадны санхүүжилтийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх шардлага гарч, харин дээрх харьцаа буурвал хуримтлагдсан ашгийн хэмжээ  арвижих, мөн тэр хэмжээгээр гадны санхүүжилтийг бууруулах боломж бүрдэнэ.

3.Капитал идэвхжилтийн харьцаа.  Энэ харьцаа нь хөрөнгийн ашиглалт хэр зэрэг сайжирсныг харуулдаг. Капитал идэвхжилтийн харьцаа (A*/ S)-г борлуулалтын нэг төгрөгт шаардагдах активын хэмжээгээр илэрхийлнэ. Хэрэв капитал идэвхжилтийн харьцаа бага байгаа нөхцөлд гадны санхүүжилт авалгүй борлуулалтын хэмжээг нэмэгдүүлж болно.

4.Борлуулалтын ашгийн эзлэх хувь.Борлуулалтын нэгжид ногдох ашгийн хэмжээ бол нэмж шаардагдах нөөцийг тодорхойлоход чухал ач холбогдолтой. Хэрэв бусад хүчин зүйл нь адил байгаа нөхцөлд борлуулалтын нэгжид ногдох ашиг өндөр байвал шаардагдах гадны санхүүжилтийн эх үүсвэр буурна, харин бага байвал нэмэгдэнэ.

Үйлдвэрлэлийн хэмжээ өсгөснөөр хэмнэх

Шинэ төрлийн активыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэн үйлдвэрлэлийн тоо хэмжээг нэмэндүүлсэнээр хэмнэлт гаргаж болдог. Энэ тохиолдолд үйлдвэрлэлийн хэмжээ өргөжиж, харьцааны үзүүлэлт нь өөрчлөгдөж болох юм. Эсвэл борлуулалтын хэмжээ харьцангуй доогуур байсан ч компанид бараа материалын их нөөц байж болно. Ийм үед бараа материалын өсөлтийн хэмжээ нь борлуулалтын хэмжээнээс доогуур гарах тохиолдол бий.

Олон төрлийн эд ангиас бүрдсэн актив.

Аж үйлдвэрийн ихэнх салбарт компаниуд технологийн асуудалд илүү анхаардаг. Учир нь энэ асуудал тэдгээрийн хоорондын өрсөлдөөнийг улам хурцатгадаг. Үндсэн хөрөнгийг олон төрлийн эд ангиас бүрдсэн активуудыг авах замаар нэмэгдүүлж болдог. Жишээлбэл: гурилын үйлдвэр нь терэмийн тоног төхөөрөмжийн зарим нэг эд ангийг нэмж суурилуулж өргөтгөөд, хүчин чадалын нэмэгдүүлэх замаар үйлдвэрлэлийг хэмжээг өсгөн хэмнэлт гаргаж болно. Борлуулалтын хэмжээг нэмэгдүүлэхэд активын бүтэц бүтээгдэхүүн, эд анги, тэдгээрийн ашиглалтын байлалд нь санхүүжилтийн асуудлыгдэвшүүлэн тавьдаг. Эдгээрийг боловсронгуй болгосноор шаардагдах санхүүжилтийн хөрөнгийн хэмжээг бууруулж болно.

Санхүүгийн төлөвлөлт ба хяналтын процесс

Борлуулалт ба ашгйин төслийн зохиомж тухайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд шаардагдах активын хэмжээг тогтоогоод  маркетингийн стратегийг боловсруулж төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах эх үүсвэрийг тодорхойлох үйл ажиллагааг санхүүгийн төлөвлөлт гэнэ.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Санхүүгийн төлөвлөгөө хэрэгжиж байгаа хугацаанд гарч болох санамсаргүй өөрчлөлтээс  шалтгаалан явцын дунд түүнийг нарийвчлан тооцож шинэчлэн, санхүүгийн залруулга хийж, үндсэн төлөвлөгөөний биелэлтийг шалгах үйл ажиллагааг санхүүгийн хяналт гэнэ.   

Компани удирдлага бол бизнесийн үйл ажиллагааны зорилго зорилтоо тодорхойлохоос эхлээд, шат дараалсан төлөвлөгөө, төсвийн хэлтэс, хэсэг бүр дээр хэрхэн зохиохыг зураг 8-1 дээр харууллаа. Санхүүгийн урьдчилсан таамаглал шинжилгээ нь борлуулалтын орлого үйлдвэрлэлийн зардлыг тооцохоос эхэлж байсан бол төсөв гэдэг нь үйл ажиллагааны зардалыг урьдчилан тооцож тэдгээрийг санхүүжүүлэх эх үүсвэрийг яаж олохыг тайлбарсан төлөвлөгөө хийж бизнесийн нэр томъёоны стандартад тодорхойлно. үйлдвэрлэлийн төсөлд бүх төрлийн нөөц материал хөдөлмөр тоног төхөөрөмж олж авахад  шаардагдах хөрөнгө оруулалтыг нэг бүрчлэн тодорхойлоод шинжлэн харуулдагаараа онцлогтой. үйлдвэрлэлийн төсөв нь олон тооны нэр төсвөөс бүрддэг. Материалын төсөв, хүний нөөцийн төсөв, засвар үйлчилгээний төсөв гэх мэт. Маркетингийн албан хаагчид нь борлуулалт ба зар сурталчилгааны төсөв зохиодог.  Эдгээр төсвийг сар бүрээр гаргаж гүйцэтгэлээ төлөвлөгөөтэй нь зэрэгцүүлэх замаар хяналт тавьж зөрүүгийн учир шалтгааны гаргаж тайлбарлах залруулга хийх замаар үлдэж байгаа хугацаа зорилтот хүрэх арга хэмжээнд бүх арга хэмжээг тодорххойлно.  Төлөвлөлтийн үйл ажиллагааны явцад төсвүүдийн хоорондын уялдааг гаргаад түүнл тулгуурласан мөнгөн хөрөнгийн хэмжээг зохиох хэрэгтэй болдог. Хэрэв борлуулалтыг нэмэгдүүлэх үйл ажиллаганы явц нь түр зуурын мөнгөн хөрөнгийн дутагдал хүрвэл удирдлага нь тэр нэмж шаардагдах нөөцийг аль болох зардал багатайгаар олж зохицуулах чадвартай байх ёстой.

      Орлого зарлагын бүх элементийг тооцсоны дараа про-форма буюу санхүүгийн  төлөвлөгөөт тайлангууд (үлдэгдэл баланс, орлого үр дүнгийн тайлан)-ыг эцэст нь про-форма тайлангуудын үзүүлэлтүүдийг гүйцэтгэлтэй нь зэргэцүүлэн жишиж зохих хэмжээний тайлбар хийж дүгнэлт өгнө.

Мөнгөн хөрөнгийн төсөв

Компани нь өөрийн мөнгөний хэрэгцээг ерөнхий төсөв, урьдчилсан тооцоо, бизнесийн үйл ажиллагааны явцаар дүгнэдэг. Энд урьдчилж тооцсон шаардагдах үндсэн хөрөнгө, түүхий .эд материалын хэрэгцээ, үүнтэй холбогдсон төлбөр тооцооны асуудал гарч ирдэг. Энэ бүгдийг авлага цуглуулах төсөв, татварын төлбөр, ногдол ашиг болон хүүний төлбөрийн мэдээлэлтэй нягт  уялдуулах шаардлагатай бөгөөд бүх мэдээллийг “ мөнгөн хөрөнгийн төсөв” –т нэгтгэн тусгадаг.

Мөнгөн хөрнгийн төсөв ( cash budget) – тодорхой хугацааны мөнгөн гүйлгээг харуулдаг хүснэгт. Энэ төсөвд тайлангийн үеийн мөнгөн хөрөнгийн орлого, зардлыг урьдчилан төсөвлөж харуулдаг. Ихэнх пүүс, компаниуд сарын төсөв  ашиглаж  боловсруулан, түүнийгээ долоо хоногт хуваарилж мөнгөний хяналтыг эрчимжүүлдэг. Мөнгөн хөрөнгийн төсөв боловсруулах нь компанийн мөнгөн гүйлгээний талаар санхүүгийн урьдчилсан тооцооноос илүү нарийн, тодорхой мэдээллийг өгдөг. Мөнгөн хөрөнгийн төслийн дараахь дүнэлтийг хийж болно. 

1.    мөнгөн хөрөнгийн төсөл боловсруулах аргачлалыг хялбарчилах үүднээс ноогдол ашгийн төлбөр хувьцаа болон бондын борлуулалтын орлого үл хөдлөх  активын өсөлт зэргийг хамааруулаагүй. Харин мөнгөн хөрөнгийн төсвийн тооцоолсон бүх орлого зарлгыг тусгасан болно.

2.    Энэ төсөв зээлийн хүү хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны мөнгөн гүйлгээний өөрчлөлийн тусгайлан үүнийг цаашид нэмж харуулах шаардлагатай.

3.    Сарын мөнгөн гүйлгээний орлого зарлагыг их зөрүүтэй бол гадны санхүүжилт авах шаардлагатай гэдгйиг харуулна.

4.   Элэгдэл нь мөнгөн бус зардал учир төсөвд гарахгүй, гэхдээ нь татвар ногдох ашигт нөлөөлнө.

5.    Мөнгөн хөрөнгийн төсөвийн үнэлгээ нь урьдчилсан тооцооноос зөрөх учир залруулга хийх шаардлагатай.

 

 

 

 

 

 

 

Лекц-11

Хугарлалын шинжилгээ

Хугаралын шинжилгээ (Breakeven analysis) – тогтмол зардал, хувьсах зардал, борлуулалтын хэмжээ, ашгийн хоорондын харьцааг судалдаг аналитик арга юм.

Борлуулалтын хэмжээ ба ашигт ажиллагааны түвшин, тэдгээрийн уялдааг зардал ба ашгийн төлөвлөлт буюу хугаралын шинжилгээгээр хийгддэг. Хугаралын шинжилгээгээр борлуулалтын орлогын хэмжээ нь нийт гарсан зардлаа хэзээ нөхөж дуусаад хэдийнээс эхлэн ашиг авч ирж байгааг шинжлэн тооцож  өгдөг. өөрөөр хэлбэл борлуулалтын ямар хэмжээ нь тогтмол ба хувьсах зардлаа нөхөөд дараа нь ашиг авч ирэхийг харуулж байгаа хэрэг. үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнээсээ хамааран өөрчлөгдөхгүй, байнга гарч байдаг зардал (тэжээл, үр, бордоо гэх мэт)-ыг хувьсах зардал гэнэ. үүнийг дараах байдлаар бүдүүвчлэн үзүүлж болно .

  Үйл ажиллагааны тогтмол ба хувьсах зардал

Үйл ажиллагааны тогтмол зардал:	Үйл ажиллагааны шууд (хувьсах) зардал:
1.    Рент 2.    Тоног төхөөрөмжийн элэгдэл 3.    Эрдэм шинжилгээний албан хаагчдын цалин 4.   Гүйцэтгэх албан хаагчидын цалин 5.    Бусад зардал	1.    Үйлдвэр, үйлчилгээнд ажиллагсадын хөдөлмөр 2.    түүхий эд материал 3.    борлуулалтийн хураамж

          Харин хүүний зардал нь санхүүгийн зардалд хамаардаг учраас  үйл ажиллагааны зардалд орохгүй. Зураг 8-2 дээр нйит зардал нь тогтмол зардал 40000 төгрөгөөс эхлээд бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ өсөх тутам нийт хувьсах  зардал  1.20 төгрөгөөр нэмэгдэж диаграмм дээр нийт зардлыг шулуун дээшилнэ. Борлуулалтын нэгжийн үнэ 2.00 төгрөг гэвэл борлуулалтын шулуун 0 цэгээс эхлээд зардлын шулуунаас хурдан явцтай дээшлнэ. Цааш нь борлуулалтын орлого ба зардалын хоёр шулуун огтлолцох үед борлуулалтаар олсон орлого түүний зардалтай тэнцэх болно.энэ цэгийг хугаралын буюу  орлого, зардал хоёр тэнцэх цэг гэж нэрлэдэг бөгөөд эн үед ашиг нь 0- тэй тэнцүү. Огтлолцолын цэг хүртэл  алдагдалтай ажиллаж байгаад түүнээс дээш ашигтай ажиллаж эхэлдэг.

 

хугаралын диарграмм

0                                                                                                            борлуул алтын

1                                                                                                            орлого(PQ)

 

                                                          Үйл ажиллагааны

                                                             ашиг

 

                  S_BEҮйл ажиллагааны зардал (F+QV)

                                                           Алдагдал хугаралын цэг

                                                                                     Тогтмол зардал (F)

 

                                                           Q_BE

Q-бүгээгдэхүүний тоо

 

 

 

 

 

 

S= Sales - төгрөгөөр хийсэн борлуулат

Q= Quantity - борлуулсан бүтээгдэхүүний тоо

F= Fixed cost - тогтмол зардал 40000 төгрөг

V= Variable cost – нэгжийн хувьсах зардал 1.20 төгрөг

P= Price - үнэ 2.00 төгрөг

S_BE = Sales breakeven – төгрөгөөр хийсэн борлуулалтын хугарал

Q_BE = Борлуулсан бүтээгдэхүүний хугарал

 

Хугарлын цэгийг томъёогоор олох:

Хугарлын цэгийн борлуулалтыг тооцох:

R(BEP)=FC/1-VC

Хугарлын цэг дээрх үйлдвэрлэх тоо хэмжээг тооцох:

Q(BEP)=FC/P-VC

          Үүний чухал үзүүлэлт нь хамгаалалтын хягаар бөгөөд энэ үзүүлэлтийг нийт борлуулалтаас хугарлын цэгийн борлуулалтыг хасаж олно.

MS=Борлуулалтын орлого-R(BEP)

          MS-хамгаалалтыг хязгаарлалт

          Борлуулалтын орлогод хамгаалалтын хягаарын эзлэх хувийн жинг хамгаалалтын хязгаарын харьцаа гэнэ.

MRS=MS/Борлуулалтын орлого

MRS=хамгаалалтын хязгаарын харьцаа

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц 12

Өртөг зардлын тухай ойлголт

Зардал гэдэг нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд, үйлчилгээ үзүүлэхэд зарцуулагдаж байгаа хөрөнгө ба хөдөлмөрийн зарцуулалтын мөнгөөр илэрхийлсэн хэмжээ.

Өртөг гэдэг нь тодорхой объектод хамаарах бүх зардлуудын мөнгөн илэрхийлэл.

Зардлыг үйл ажиллагааны тодорхой объектод хамаатуулан тодорхой хугацаагаар зааглан хуримтлуулсныг өртөг гэнэ. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд нийтдээ хэдэн төгрөгний зардал гарсан бэ? гэдэг асуултад хариулдаг.

Зардлыг хуримтлуулан бүртгэж, өртөг тооцож байгаа объектыг өртгийн объект гэнэ.

Өртгийн объект нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээ, гэрээт ажил, дамжлага, цех, тасаг байж болно.

Өртгийн объект нь юуны өртөг вэ? гэсэн асуултад хариулт болно.

Өртгийн бүртгэлийн объект, зардлын бүртгэлийн объект, калькуляцийн объект гэсэн ойлголтууд байдаг.

Зардлын бүртгэлийн объект нь өртгийн бүртгэлийн объектаас өргөн ойлголт. Зардлын бүртгэлийн объект нь тодорхой бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хувьд өртгийн объект тус бүрээр нээсэн Дуусаагүй Үйлдвэрлэл (ДҮ), Үйлдвэрлэлийн Нэмэгдэл Зардал (ҮНЗ) данс, үйл ажиллагааны зардлын хувьд зардлын зүйл тус бүрээр нээсэн бие даасан данс. Өртгийн объект нь бараа, бэлэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ, борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг тодорхойлоход ашиглаж байгаа объект болно. Зардлын бүртгэлийн объект нь өртгийн объектаас гадна үйл ажиллагааны болон бусад зардлыг хуримтлуулан бүртгэх объектаас бүрдэнэ.

Нэгжийн өртөг тооцох үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний нэр төрлийг калькуляцийн объект гэнэ. Калькуляцийн объект нь тухайн үйлдвэрлэлийн шинж чанар, онцлогоос хамаарна. Үндсэн бүтээгдэхүүний нэгжийн өртөг тооцох тул калькуляцийн объект болно. Харин дайвар бүтээгдэхүүний нэгжийн өртөг тооцдоггүй тохиолдолд калькуляцийн объект болохгүй. Бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний нэгжийн өртгийг тооцоход хэрэглэж байгаа калькуляцийн объектийн хэмжих нэгжийг калькуляцийн нэгж гэнэ. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээний төрлөөс хамааруулан кг, центнер, тонн, ширхэг, куб метр, киловатт цаг, литр, га, тонн, км гэх мэт калькуляцийн нэгжийг хэрэглэнэ.

 

 

 

 

 

 

Лекц 13

Энгийн болон давуу эрхийн хувьцаа, хуримтлагдсан ашгийн өртөг

1. Хувьцаа, хувьцаа гаргалтын бүртгэл

Хувь нийлүүлэгчдийн хөрөнгө нь үндсэн хоёр хэсгээс бүрддэг:

1.    Оруулсан капитал буюу хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгө

2.    Олсон капитал буюу хуримтлагдсан ашиг

Хувьцаа гэдэг нь тухайн компанид хувь нийлүүлж хөрөнгө оруулсныг, ноогдол ашиг авах эрхийг гэрчлэх үнэт цаас юм. Хувьцаа нь:

а. Эрхийн хувьд

·         Саналын эрхгүй буюу давуу эрхтэй хувьцаа

·         Саналын эрхтэй буюу энгийн хувьцаа

б. Үнийн хувьд

·         Нэрлэсэн үнэтэй

·         Нэрлэсэн үнэгүй

Байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой асуудалд санал оруулах эрхийг саналын эрх гэх бөгөөд саналын эрхтэй хувьцаа нь энгийн хувьцаа юм. Энгийн хувьцаа нь дараах онцлогтой.

·         Саналын эрхтэй байна.

·         Компани ноогдол ашиг зарлах үед ноогдол ашиг авдаг.

·         Ноогдол ашгийн хэмжээ нь компанийн ашгийн хэмжээтэй шууд хамааралтай байдаг бөгөөд алдагдалтай ажиллах, ноогдол ашиг зарлаагүй үед ноогдол ашиг авахгүй байх эрсдэлтэй.

Нэрлэсэн үнийн тодорхой хувиар эсвэл тогтмол дүнгээр урьдчилан ноогдол ашиг зарлаж гаргасан хувьцааг давуу эрхтэй хувьцаа гэх бөгөөд дараах онцлогтой:

·         Саналын эрхгүй байна.

·         Ногдол ашгийг хамгийн түрүүнд авах эрхтэй.

·         Компани ашигтай, алдагдалтай ажилласан ч ногдол ашгийн хэмжээ тогтмол байдаг.

·         Давуу эрхтэй хувьцаа нь компанийн дүрмийн сангийн 20%-иас хэтрэхгүй байх ёстой.

·         Хөрвөх эрхтэй бол энгийн хувьцаа руу боломжтой байдаг.

Хувьцааны сертификат дээр нэгжийн тогтмол дүнг хэвлэсэн хувьцааг нэрлэсэн үнэтэй хувьцаа гэнэ. Нэрлэсэн үнэтэй байхын гол ач холбогдол нь төлбөрийн чадваргүй болох буюу өөр ямар нэг сайн дурын бус байдлаар татан буугдах үед хувьцаа эзэмшигчдийн хүлээх хариуцлагын дээд хэмжээг тогтоодог. Хувьцааны сертификат дээр нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнийн дүнг хэвлэхгүйгээр гаргахыг нэрлэсэн үнэгүй хувьцаа гэнэ. Хувьцааг нэрлэсэн үнэгүй гаргах хоёр шалтгаан байна.

·         Нэрлэсэн үнэгүй хувьцаа гаргах нь нэрлэсэн үнэтэй хувьцааг хөнгөлөлттэй гаргаснаар хүлээж болох болзошгүй өр төлбөрөөс зайлсхийдэг. Хувьцааг нэрлэсэн үнээс багаар гаргасан бөгөөд зөвхөн хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийг зарцуулаад хүрэхээргүй хэмжээний алдагдалд орсон бол зээлдүүлэгчид нь хувьцааны хөнгөлөлтийн дүнтэй тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг компанидаа буцаан төлөхийг хувьцаа эзэмшигчдээс шаардах эрхтэй. Иймд нэрлэсэн үнээс багаар гаргасан хувьцааг худалдан авагчид нь компанийн зээлдүүлэгчдийн өмнө хариуцлага хүлээж болзошгүй юм.

·         Нэрлэсэн үнэ ба зах зээлийн үнийн хооронд гарах маргаантай асуудалтай тулгардаггүй.

 

Хувьцаа гаргалтын бүртгэл

Үнэт цаасны хорооноос зөвшөөрөл авсан хувьцааг зөвшөөрөгдсөн хувьцаа гэнэ. Зөвшөөрөл авсны дараа хувьцааг гаргахтай холбоотойгоор хуульчийн зөвлөх үйлчилгээний хөлс, аудитын үйлчилгээний хөлс, андеррайтерийн хөлс, хэвлүүлэх, санхүүгийн зохицуулах хороонд бүртгүүлэх гэх мэт зардлууд гардаг бөгөөд эдгээр зардлуудыг нэмж төлөгдсөн капитал дансны Дт-д холбогдох дансны Кт-ээс бүртгэнэ.

а. Нэрлэсэн үнэтэй хувьцааны бүртгэл

Энгийн ба давуу эрхтэй хувьцааг нэрлэсэн үнээр нь Кт-лэж, хувьцааны борлуулалтын үнэ болон нэрлэсэн үнийн зөрүүг нэрлэсэн нэмж төлөгдсөн капитал дансанд тусгана.

“А” компани 20₮-ийн нэрлэсэн үнэтэй 150,000 нэгж энгийн хувьцаа гаргах зөвшөөрөл авснаас:

1. Нэгжийг нь 25₮-өөр 115,000 нэгжийг гүйлгээнд гаргасан:

Дт Мөнгөн хөрөнгө (115,000*25₮)            2,875,000

           Кт Энгийн хувьцаа                                                  2,300,000

           Кт ЭХ-ны Нэрлэсэн үнээс НТК                                 575,000

2. Нэрлэсэн үнээр нь 10,000 нэгжийг борлуулсан.

Дт Мөнгөн хөрөнгө (10,000*20₮)                   200,000

           Кт Энгийн хувьцаа                                                     200,000

3. 12,000 нэгжийг нийт 228,000₮-өөр борлуулсан.

Дт Мөнгөн хөрөнгө                                            228,000

Дт ЭХ-ны НҮ-ээс НТК                                            12,000

              Кт Энгийн хувьцаа                                                  240,000

б. Нэрлэсэн үнэгүй хувьцааны бүртгэл

Энгийн ба давуу эрхтэй хувьцаа нь нэрлэсэн үнэгүй бол уг дансдыг тухайн үеийн борлуулалтын үнээр нь Кт-лэнэ. Харин нэрлэсэн үнэгүй боловч тогтоосон үнэтэй бол тогтоосон үнээр нь Кт-лэж, тогтоосон үнэ болон борлуулалтын үнийн зөрүүг тогтоосон үнээс нэмж төлөгдсөн капитал дансанд бүртгэж болно.

Жишээ нь:

Дээрх тохиолдолд хувьцаа нь нэрлэсэн үнэгүй байсан бол:

1. Нэгжийг нь 25₮-өөр 115,000 нэгжийг гүйлгээнд гаргасан:

                          Дт  Мөнгөн хөрөнгө (115,000*25₮)                     2,875,000

                                            Кт  Энгийн хувьцаа                                                 2,875,000

2. Тогтоосон үнээр нь 10,000 нэгжийг борлуулсан.

                          Дт  Мөнгөн хөрөнгө (10,000*20₮)                           200,000

                                            Кт  Энгийн хувьцаа                                                     200,000

3. 12,000 нэгжийг нийт 228,000₮-өөр борлуулсан.

                         Дт  Мөнгөн хөрөнгө                                                      228,000

                                            Кт  Энгийн хувьцаа                                                     228,000

 

в. Нэрлэсэн үнэгүй хувьцааны бүртгэл

Шинээр бизнесийн үйл ажиллагаа эхэлж буй шинэ компаниуд болон жижиг компаниуд хөрөнгийн эх үүсвэр олж авахын тулд хувьцаа гаргахдаа ихэвчлэн захиалгын үндсэн дээр борлуулдаг. Энэ тохиолдолд хувьцааны үнийг хэсэгчлэн хүлээн авдаг ба хувьцааны төлбөр бүрэн болон дийлэнх нь орж иртэл хувьцааг зах зээл дээр гаргадаггүй.

Хувьцааг захиалгын үндсэн дээр борлуулсан тохиолдолд хувьцааны үнийг эхлээд бүтнээр хүлээн авдаггүй. Захиалгаар хувьцаа борлуулах үед захиалгын энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаа, захиалгын авлага гэсэн дансуудыг ашиглана. Захиалгат хувьцааны төлбөр нь орж ирсэн боловч хувьцааг гаргаагүй байгаа бол захиалгат хувьцааг гаргах хүртэл захиалгат хувьцаанд ногдол ашиг олгодог. Өөрөөр хэлбэл, захиалгат энгийн хувьцаа ба давуу эрхтэй хувьцаа нь эргэлтэн дэх хувьцааны тоонд ордог байна. Учир нь захиалгын хүчин төгөлдөр гэрээнд гарын зурснаар захиалагч нь эргэлтэнд байгаа хувьцаа эзэмшигчидтэй адил эрхтэй болдог. Иймд захиалгат энгийн хувьцааг төлбөр бүрэн хийгдтэл гаргаагүй байгаа ч гэсэн эргэлтэн дэх энгийн хувьцааны тоонд оруулдаг.

Захиалгын үндсэн дээр борлуулсан хувьцааны бүртгэлийг дараах жишээний хувьд авч үзье. Захиалгын хувьцаа нь одоогийн хувьцаа эзэмшигчидтэй ижил эрх, давуу талтай гэж үздэг. Компани хувьцааны захиалга авах үед захиалсан үнээр нь “Захиалгат авлага” дансны дебетэд, захиалсан хувьцааны нэрлэсэн үнээр нь “Захиалгат энгийн хувьцаа” юмуу “Захиалгат давуу эрхтэй хувьцаа” дансны кредитэд бүртгэнэ. Захиалсан үнэ ба хувьцааны нэрлэсэн үнийн зөрүүг “Нэмж төлөгдсөн капитал” дансанд бүртгэнэ. Захиалгын үнэ бүрэн төлөгдсөн үед “Захиалгат энгийн хувьцаа” эсвэл “Захиалгат давуу эрхтэй хувьцаа” дансыг дебетлэж “Энгийн хувьцаа”, “Давуу эрхтэй хувьцаа” дансыг кредитлэнэ.

Жишээ нь:

Компани 100₮-ийн нэрлэсэн үнэтэй, 10,000 ш энгийн хувьцааг нэг бүрийг нь 140₮-өөр худалдан авах захиалга хүлээн авсан. Төлбөрийн 30%-ийг захиалга авсан өдөр, 30%-ийг 2 сарын дараа, үлдсэн 40%-ийг 5 сарын дараа төлнө.

а. Хувьцааны захиалга авсан өдөр

Дт  Мөнгөн хөрөнгө (10,000*140*30%)                                      420,000

Дт  Захиалгын авлага (10,000*140*70%)                                    980,000

                        Кт  Захиалгат энгийн хувьцаа (10,000*100₮)                      1,000,000

                        Кт  Нэмж төлөгдсөн капитал (10,000*40₮)                             400,000

 

б. 2 сарын дараа

Дт  Мөнгөн хөрөнгө (10,000*140*30%)                                      420,000

                        Кт  Захиалгын авлага                                                                    420,000

 

в. 5 сарын дараа

Дт  Мөнгөн хөрөнгө (10,000*140*40%)                                     560,000

                        Кт  Захиалгын авлага                                                                   560,000

Дт  Захиалгат энгийн хувьцаа                                                   1,000,000

Кт  Захиалгын авлага                                                               1,000,000

Захиалгын энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаа дансыг баланст энгийн болон давуу эрхтэй хувьцааны доод талд, харин захиалгын авлага дансыг өртгөөр бүртгэсэн халаасны хувьцаатай адилаар эздийн өмчийн доор хасагдах байдлаар тусгана. Эсвэл эргэлтийн хөрөнгө хэсэгт тусгаж бас болно.

Захиалгын үл биелэлт

Зарим тохиолдолд хувьцаа захиалагч нь төлбөр хийх боломжгүй болдог ба гэрээний үүргээ үл биелүүлдэг. Энэ үед захиалгат авлагын үлдэгдэл, өмнө төлөгдсөн мөнгө болон захиалгат энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаа дансдыг яах вэ? гэсэн асуудал үүсдэг. Үүнийг дараах хэлбэрээр зохицуулж болно:

1.    Төлөгдсөн мөнгийг бүгдийг нь захиалагчид буцаан өгч, хувьцааг шинэ худалдан авагчид борлуулах

2.    Төлөгдсөн хэмжээнд тохирох хувьцааг гаргаж, үлдсэн авлагыг буцаах

3.    Хувьцааг дахин борлуулсны үнийн алдагдлыг хасч, үлдсэн төлбөрийг захиалагчид шилжүүлэх

4.   Гэрээний үүргээ биелүүлээгүй тул бүх төлбөрийг торгуульд авах

Дээрх хувилбар тус бүрийг өмнөх жишээний хувьд авч үзье:

1. Захиалагч захиалгын үлдсэн төлбөр болох 560,000₮-ийг төлж чадахгүй болсон. Иймд төлөгдсөн мөнгийг бүгдийг нь захиалагчид буцаан өгч, хувьцааг нэг бүрийг 130₮-өөр шинэ худалдан авагчид борлуулсан.

Төлбөрийг буцаах бичилт:

Дт  Захиалгат энгийн хувьцаа                                                1,000,000

Дт  Нэмж төлөгдсөн капитал                                                    400,000

                   Кт  Мөнгөн хөрөнгө                                                                    840,000

                   Кт  Захиалгат авлага                                                                   560,000

Хувьцааг гаргах бичилт:

Дт  Мөнгөн хөрөнгө (10,000*130₮)                                        1,300,000

                  Кт  Захиалгат энгийн хувьцаа (10,000*100₮)                       1,000,000

                  Кт  НТК (10,000*30₮)                                                                     300,000

2. Төлөгдсөн хэмжээнд тохирох хувьцааг гаргаж, үлдсэн авлагыг буцаах

Тохирох хувьцааг гаргах бичилт:

Дт  Захиалгат энгийн хувьцаа                                                    600,000

                 Кт  Энгийн хувьцаа (10,000*100*60%)                                      600,000

Үлдсэнийг буцаах бичилт:

Дт  Захиалгат энгийн хувьцаа (10,000*100*40%)                  400,000

Дт  Нэмж төлөгдсөн капитал (10,000*40*40%)                      160,000

                 Кт  Захиалгат авлага (10,000*140*40%)                                    560,000

10,000 * 40% =4,000 ш хувьцааны захиалга биелээгүй.

Хувьцааг шинэ худалдан авагчид борлуулах бичилт:

Дт  Мөнгөн хөрөнгө  (4,000*130₮)                                           520,000

                      Кт  Захиалгат энгийн хувьцаа (4,000*100₮)    400,000

                      Кт  НТК (4,000*30₮)                                                               120,000

3. Хувьцааг дахин борлуулсны үнийн алдагдлыг хасч үлдэх төлбөрийг шилжүүлсэн

Төлбөрийг буцаах бичилт:

Дт  Захиалгат энгийн хувьцаа                                             1,000,000

Дт  Нэмж төлөгдсөн капитал                                                 400,000

                     Кт  Захиалгат авлага                                                              560,000

                     Кт  Захиалагчдад өгөх өр                                                     840,000

Дт Захиалагчдад өгөх өр                                                        740,000

                     Кт  Мөнгөн хөрөнгө                                                              740,000

Хувьцаа гаргах бичилт:

Хувьцааг өөр худалдан авагчдад борлуулсны алдагдал=10,000*10₮=100,000₮

Дт  Мөнгөн хөрөнгө  (10,000*130₮)                                  1,300,000

Дт  Захиалагчдад өгөх өр                                                        100,000

                     Кт  Захиалгат энгийн хувьцаа (10,000*100₮)                 1,000,000

                     Кт  НТК (10,000*40₮)                                                                400,000

4. Бүх төлбөрийг гэрээний үүргээ биелүүлээгүйн торгуульд авсан ба хувьцааг дахин борлуулсан:

Төлбөрийг буцаах бичилт:

Дт Захиалгат энгийн хувьцаа                                             1,000,000

Дт Нэмж төлөгдсөн капитал                                                  400,000

                      Кт Захиалгат авлага                                                              560,000

                      Кт Үүргээ биелүүлээгүй улмаас үүссэн капитал           840,000

Хувьцааг шинэ худалдан авагчдад борлуулах бичилт:

Дт  Мөнгөн хөрөнгө (4,000*130₮)                                        520,000

                     Кт Захиалгат энгийн хувьцаа (4,000*100₮)                      400,000

                     Кт НТК (4,000*30₮)                                                                 120,000

Үүргээ биелүүлээгүйн улмаас үүссэн капитал дансыг балансын хувьцаа эзэмшигчийн өмчийн хэсэгт тайлагнана.

г. Бөөн дүнгээр гаргасан хувьцааны бүртгэл

Зарим тохиолдолд компани 2 буюу түүнээс дээш ангиллын үнэт цаасуудыг нэг удаагийн бөөн дүнгээр борлуулдаг. Энэ үед үнэт цаасны ангилал бүрд бөөн дүнгийн орлогыг хуваарилах дараах 2 арга байна:

1.    Шууд хамаарлын буюу пропорционалийн арга

2.    Өсөн нэмэгдэх буюу ялгах арга

Үнэт цаасны ангилал бүрийн зах зээлийн үнэ мэдэгдэж байвал тус бүрийх нь зах зээлийн үнийг нийт зах зээлийн үнэнд харьцуулж эзлэх хувийн жингээр нь бөөн дүнг хуваарилах аргыг шууд хамаарлын арга гэнэ.

Жишээ нь: “А” компани 20₮-ийн НҮ-тэй 10,000 нэгж энгийн хувьцаа, 5%-ийн, хуримтлалтай, бүрэн оролцоотой 100₮-ийн нэрлэсэн үнэтэй 3,000 нэгж давуу эрхтэй хувьцааг нийт 650,000₮-өөр борлуулсан. Энэ үед нэгж хувьцааны зах зээлийн үнэ энгийн хувьцааных 30₮, давуу эрхтэй хувьцааных 150₮ байсан.

Энгийн хувьцааны зах зээлийн үнэ (10,000*30₮).......................... 300,000

Давуу эрхтэй хувьцааны зах зээлийн үнэ (3,000*150₮)................. 450,000

Нийт зах зээлийн үнэ ...................................................................... 750,000

 

Энгийн хувьцаанд хуваарилагдах дүн = 300,000/750,000*650,000=260,000₮

Давуу эрхтэй хувьцаанд хуваарилагдах дүн = 450,000/750,000*650,000=390,000₮

Хувьцааг гаргах үед:

Дт  Мөнгөн хөрөнгө                                               650,000

             Кт  Энгийн хувьцаа (10,000*20₮)                              200,000

             Кт ЭХ-НҮ-с НТК (260,000-200,000)                              60,000

             Кт Давуу эрхтэй хувьцаа (3,000*100₮)                    300,000

             Кт ДЭХ-НҮ-с НТК (390,000-300,000)                            90,000

Үнэт цаасны ангилал тус бүрийн зах зээлийн үнэ тодорхойгүй тохиолдолд өсөн нэмэгдэх аргыг хэрэглэх бөгөөд энэ үед үнэт цаасны ядаж нэгнийх нь зах зээлийн мэдэгдэж байвал бөөн дүнгийн орлогоос түүнийг хасч үлдэх дүнг зах зээлийн үнэ нь тодорхойгүй байгаа үнэт цаасанд хуваарилна. Хэрэв хоёулангийх нь зах зээлийн үнэ мэдэгдэхгүй байвал ядаж нэгнийх нь зах зээлийн үнэ мэдэгдэх хүртэл хуваарилалтыг түр хойшлуулна.

Жишээ нь: Дээрх тохиолдолд зөвхөн энгийн хувьцааны зах зээлийн үнэ 28₮ гэж мэдэгдэж байсан гэвэл:

Бөөн дүнгийн орлого ............................................................ 650,000

Энгийн хувьцаанд хуваарилагдах дүн (10,000*28₮) .......... (280,000)

Давуу эрхтэй хувьцаанд хуваарилагдах дүн ......................   370,000

д. Мөнгөн бус арилжаагаар гаргасан хувьцааны бүртгэл

Хувьцааг мөнгөнөөс бусад хөрөнгө ба үйлчилгээгээр гаргасан тохиолдолд хөрөнгө ба үйлчилгээг гаргасан хувьцааны зах зээлийн үнэ болон арилжаагаар хүлээн авсан зүйлсийн зах зээлийн үнийн аль илүү тодорхой байгаагаар нь Дт-лэнэ. Аль альных нь зах зээлийн үнэ мэдэгдэхгүй байвал хэрэглэх үнэ цэнийг удирдлага тогтооно.

Жишээ нь: “А” компани тоног төхөөрөмжинд зориулан 100₮-ийн нэрлэсэн үнэтэй 9,000 нэгж давуу эрхтэй хувьцаа гаргасан. Энэ үед давуу эрхтэй хувьцаа нь 185₮-өөр борлогдож байсан.

Дт  Тоног төхөөрөмж (9,000*185₮)                      1,665,000

           Кт  Давуу эрхтэй хувьцаа (9,000*100₮)                       900,000

           Кт  ДЭХ-НҮ-с НТК                                                               765,000

Хувьцаа болон тоног төхөөрөмжийн зах зээлийн үнийг тодорхойлох боломжгүй байгаа тул тоног төхөөрөмжийг хараат бус зөвлөгч 1,200,000₮-өөр үнэлснийг удирдлага зөвшөөрсөн:

Дт  Тоног төхөөрөмж                                              1,200,000

           Кт  Давуу эрхтэй хувьцаа                                                900,000

           Кт  ДЭХ-НҮ-с НТК                                                               300,000

2. Халаасны хувьцааг бүртгэх аргууд

Компани өөрийн гаргасан хувьцаагаа эргүүлэн худалдан авсныг халаасны хувьцаа гэнэ. Халаасны хувьцаа нь хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгө биш юм. Учир нь саналын эрхгүй байх бөгөөд ногдол ашиг авахгүй, компанийн татан буугдалтаар хөрөнгө хуваалцах боломжгүй юм.

Халаасны хувьцааг дараах хэд хэдэн зорилгоор бий болгодог:

1.    Эргэлтэн дэх энгийн хувьцааны тоог багасгаснаар нэгж энгийн хувьцаанд ноогдох ашгийн нэмэгдүүлэх

2.    Хяналтын багцыг алдахаас сэргийлэх

3.    Хувьцааны эрэлт бий болох. Өөрөөр хэлбэл зах зээл дээрээс өөрийн хувьцааг худалдан авсанаар эрэлт бий болж хувьцааны үнэ тогтворжих буюу нэмэгддэг.

4.   Халаасласан хувьцаагаар төрөл бүрийн шагнал урамшуулал олгох

5.    Хувьцаа эзэмшигчдийн тоог цөөрүүлэх замаар ноогдол ашгийг бууруулах гэх мэт

Халаасны хувьцаа нь гаргасан хувьцааны тоонд орж тооцогдох боловч гар дээр байгаа (эргэлт дэх) хувьцааны тоонд ордоггүй. Иймд энгийн хувьцааны дүнд өөрчлөлт орохгүй.

Халаасны хувьцааг бүртгэлд тусгах 2 арга байна:

                     I.        Өртгийн арга

Халаасны хувьцаа дансыг худалдан авсан өртгөөр нь Дт-лэж, дахин гаргах үед түүнтэй адил өртгөөр Кт-лэнэ. Хэрэв худалдан авсан өртгөөс нь илүү үнээр буцаан борлуулах бол зөрүүг нь халаасны хувьцаанаас НТК дансанд Кт-лэнэ. Харин буцаан борлуулах үнэ нь өртгөөс нь бага байвал зөрүүг нь халаасны хувьцаанаас НТК данс Кт үлдэгдэлтэй байвал уг дансыг Дт-лэж, дутагдах дүнгээр хуримтлагдсан ашиг дансыг Дт-лэнэ.

Энэ аргын үед халаасны хувьцаа дансдыг баланст эздийн өмчийн доор хасагдах байдлаар тусгадаг.

           II.        Нэрлэсэн үнийн арга

Халаасны хувьцаа дансыг нэрлэсэн үнээр нь Дт-лэх бөгөөд хувьцааны анхны гаргалтын дүнг одоогийн худалдан авсан өртөгтэй нь харьцуулж үзнэ. Анхны гаргалтын дүнгээс бага үнээр худалдан авсан тохиолдолд зөрүүг нь халаасны хувьцаанаас нэмж төлөгдсөн капитал дансны Кт-д, харин илүү үнээр худалдан авсан тохиолдолд хэрэв халаасны хувьцаанаас НТК данс Кт үлдэгдэлтэй бол уг дансыг бууруулж, үлдэх дутагдлын дүнгээр хуримтлагдсан ашиг дансыг бууруулна. Халаасны хувьцааг буцаан борлуулах үед нэрлэсэн үнээс илүү үнээр борлуулах бол зөрүүг нь Энгийн хувьцааны Нэрлэсэн үнээс НТК дансанд Кт-лэдэг. Харин багаар борлуулах бол хуримтлагдсан ашиг дансыг Дт-лэнэ. Нэрлэсэн үнийн аргын үед халаасны хувьцаа дансыг баланст энгийн хувьцааны доор хасагдах байдлаар тусгана.

Жишээ нь: А компани 20₮-ийн нэрлэсэн үнэтэй энгийн хувьцааг нэгжийг нь анх 25₮-өөр гүйлгээнд гаргасан.

Өртгийн арга

Нэрлэсэн үнийн арга

 

1. 100 ширхэг хувьцааг 22₮-өөр буцаан худалдан авсан.

Дт Халаасны хувьцаа (100*22₮) 2,200      Кт Мөнгө                                              2,200

Дт Халаасны хувьцаа     2,000 Дт НҮ-с НТК (100*5₮)         500      Кт Мөнгө (100*22₮)                  2,200      Кт Хал.хувьцаанаас НТК             300

 

2. 180 ширхэг хувьцааг 30₮-өөр буцаан худалдан авсан.

Дт Халаасны хувьцаа (180*30₮) 5,400      Кт Мөнгө                                              5,400

Дт Халаасны хувьцаа      3,600 Дт НҮ-с НТК (180*5₮)          900 Дт ХХ-с НТК                           300 Дт Хуримтлагдсан ашиг    600      Кт Мөнгө                                     5,400

 

3. Халаасласан хувьцаанаас 200 ширхэгийг 31₮-өөр борлуулсан (ЭАЭЗ аргаар)

Дт Мөнгө (200*31₮)                      6,200      Кт Халаасны хувьцаа                                    (100*22₮+100*30₮)                       5,200      Кт ХХ-с НТК                                           1,000

Дт Мөнгө                             6,200      Кт Халаасны хувьцаа                4,000      Кт НҮ-с НТК                                 2,200

 

4. 50 ширхэг халаасны хувьцааг 23₮-өөр борлуулсан.

Дт Мөнгө (50*23₮)                        1,150 Дт ХХ-с НТК                                         350        Кт Халаасны хувьцаа (50*30)        1,500

Дт Мөнгө                             1,150      Кт Халаасны хувьцаа                1,000      Кт НҮ-с НТК                                     150

Захирлуудын Зөвлөл анх санаачлага гаргаж гишүүдийн хурлаар хэлэлцсэнээр халаасны хувьцааг дахин эргэлтэнд гаргахгүй гэж үзсэн тохиолдолд хувьцааг хүчингүй болгоно. Халаасны хувьцааг эргэлтээс гаргах тохиолдолд энгийн болон халаасны хувьцаа дансыг нэгэн зэрэг бууруулна. Халаасны хувьцааг бүртгэх өртгийн болон нэрлэсэн үнийн аргын алийг нь хэрэглэснээс шалтгаалан эргэлтээс гаргах бичилт нь өөр байна.

5. Үлдэгдэл 30 ширхэг халаасны хувьцааг эргэлтээс гаргасан:

Дт Энгийн хувьцаа (30*20₮)             600 Дт НҮ-с НТК (30*5₮)                            150 Дт ХХ-с НТК                                           150        Кт Халаасны хувьцаа (30*30₮)        900

Дт Энгийн хувьцаа (30*20₮)            600        Кт Халаасны хувьцаа (30*20₮)       600

 

Хэрэв дээрх үлдэгдэл 30 нэгж халаасны хувьцаа нь 22₮-өөр худалдан авсан хувьцаа байсан гэвэл эргэлтээс гаргах үеийн бичилт нь дараах байдалтай байна:

Дт Энгийн хувьцаа (30*20₮)            600 Дт НҮ-с НТК (30*5₮)                           150       Кт Халаасны хувьцаа (30*22₮)               660        Кт Хувьцааг эргэлтээс гаргалтаар НТК  90

Дт Энгийн хувьцаа (30*20₮)            600        Кт Халаасны хувьцаа (30*20₮)        600

 

Халаасны хувьцааг хүчингүй болгохоос гадна эргэлтэнд байгаа хувьцаагаа эргүүлэн авч эргэлтээс гаргаж болно.

Хувьцааг халааслах, хүчингүй болголттой холбоотойгоор хуримтлагдсан ашиг данс буурах боловч хувьцаатай холбогдох бусад ажил гүйлгээгээр хуримтлагдсан ашиг данс нэмэгдэхгүй.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лекц 14

Төслийн мөнгөн гүйлгээ ба риск

1.    Мөнгөн гүйлгээний үнэлгээ

2.    Шийдвэрийг өөрчлөх

3.    Хугацааны хувьд ялгаатай аль нэгийг нь сонгох төсөл

4.   Капиталын төсөвлөлтийн шинжилгээн дэх инфляцийн нөлөөлөл

5.    Капиталын төсөвлөлтийн шийдвэр дэх хамтарсан риск

I.     Мөнгөн гүйлгээ /cash slow/ - НББ-н цэвэр ашигтай зөрчилдөх бодит цэвэр мөнгөн гүйлгээ. Энэ нь тодорхой хугацааны туршид компанид орж ирэх /гарах/ мөнгөн гүйлгээнээс бүрдэнэ.

Зохистой мөнгөн гүйлгээ /relevant cash flow/ - капиталын төсөвлөлтийн шийдвэрт нийцэх мөнгөн гүйлгээ юм.

     Мөнгөн гүйлгээнд үнэлгээ өгөх явцын нэг чухал элемент нь зохистой мөнгөн гүйлгээг тодорхойлох асуудал. Энэ нь тухайн үед хэрэгжүүлэх гэж байгаа шийдвэрийн онцлогт нийцсэн, өвөрмөц мөнгөн гүйлгээ. Тооцоо хийх явцад алдаа гарч болох боловч, санхүүгийн шинжээчид дараах хоёр үндсэн дүрмийг баримталснаар алдаанаас зайлсхийх боломжтой.

1.    Капиталын төсөвлөлтийн шийдвэр нь НББ-ийн ашиг орлого биш, харин мөнгөн гүйлгээнд үндэслэх ёстой.

2.    Зөвхөн өссөн мөнгөн гүйлгээ л хүлээн зөвшөөрөх эсвэл татгалзах гэсэн шийдвэрийг гаргана.

 

Мөнгөн гүйлгээ ба НББ-ийн орлогын зэрэгцүүлэлт

Капиталын төсөвлөлтийн шинжилгээнд ашиглагдах жилийн мөнгөн гүйлгээ нь НББ-ийн ашиг биш. НББ-ийн ашиг, мөнгөн гүйлгээ нь маш ялгаатай хоёр зүйл. Хүснэгтэд энэ хоёрыг зэрэгцүүлэн харууллаа.

 

НББ-ийн ашиг, цэвэр мөнгөн гүйлгээний зэрэгцүүлэлт /мян.төг/
1997 оны байдал	НББ-ийн ашиг	Мөнгөн гүйлгээ
Борлуулалт	100000	100000
Элэгдэл тооцоогүй зардал	50000	50000
Элэгдэл	30000
Үйл ажиллагааны орлого	20000	50000
Татвар /40%/	8000	8000
Цэвэр ашиг ба мөнгөн гүйлгээ	12000	42000
Цэвэр мөнгөн гүйлгээ = Цэвэр ашиг + Элэгдэл = 12000+30000 = 42000
2002 оны байдал	НББ-ийн ашиг	Мөнгөн гүйлгээ
Борлуулалт	100000	100000
Элэгдэл тооцоогүй зардал	50000	50000
Элэгдэл	10000
Үйл ажиллагааны орлого	40000	50000
Татвар /40%/	16000	16000
Цэвэр ашиг ба мөнгөн гүйлгээ	24000	34000
Цэвэр мөнгөн гүйлгээ = Цэвэр ашиг + Элэгдэл = 24000 + 10000 = 34000

Компани 1996 оны эцэст шинэ хэлтэс ажиллуулахаар шийдвэр гаргасан. Борлуулалт ба элэгдэл тооцоогүй өртөг нь бодит мөнгөн гүйлгээг харуулах ба мөнгөн гүйлгээний төлөвлөгөө нь констант /тогтмол/. Энэ хэлтэс нь элэгдлийн акселератор /хурдавчилсан/ аргыг ашигладаг.

Хүснэгтийн дээд хэсэгт үйл ажиллагаа явуулж эхлэх эхний жилийн байдлыг тусгасан /1997 он/. НББ-ийн ашиг 12 сая ¥, шинэ хэлтсийн цэвэр мөнгөн гүйлгээ 42 сая ¥. 12 сая төгрөгийн ашиг нь капитал оруулалтын өгөөж, 30 сая төгрөгийн элэгдэл нь оруулсан капиталын тодорхой хэсгийн буцаалт, тэгвэл 42 сая төгрөгийн мөнгөн гүйлгээ нь оруулсан капиталын өгөөж ба түүний тодорхой хэсгийн буцаалтаас бүрдэнэ. Хүснэгтийн доод хэсэгт 2002 оны төлөвлөгөөт байдлыг харууллаа. Энд бүртгэлийн ашиг нь 2 дахин нэмэгдсэн /элэгдлийн хэмжээ буурсан/, харин цэвэр мөнгөн гүйлгээ нь мэдэгдэхүйцээр буурчээ.

НББ-ийн ашиг нь чухал үзүүлэлт, гэхдээ төслийн үнэлгээ хийхэд дискаунт тооцсон мөнгөн гүйлгээний арга техник ашигласнаар зохистой мөнгөн гүйлгээг тооцно.

Цэвэр мөнгөн гүйлгээ = Цэвэр ашиг + Элэгдэл

                                = Капиталын өгөөж + Капиталын тодорхой хэсгийн буцаалт  

-          Өссөн мөнгөн гүйлгээ /incremental cash flow/ -хөрөнгө оруулалтын төслийн онцлогийг харуулах цэвэр мөнгөн гүйлгээ

-          Живэх зардал /sink cost/ -төслийг хүлээн зөвшөөрөх, татгалзахаас хамаарахгүй, түүгээр нөхөгдөх ёсгүй урьд нь бий болсон мөнгөн зардал.

-          Алдсан боломжийн өртөг /opportunity cost/ - активыг арай илүү ашигласнаар гарах өгөөж. Ашгийг нь орлогодож болохгүй өндөр өгөөж.

-          Гадаад орчны нөлөөлөл /externalities/ - компанийн бусад бүрэлдэхүүн хэсгийн мөнгөн гүйлгээнд гарах төслийн нөлөөлөл.

-          Тээвэрлэлт ба тоног төхөөрөмжийн суурилуулалтын зардал /shiping and installation costs/ - Эдгээр зардал нь төслийн өртгийг тодорхойлох үед тоног төхөөрөмжийн дагалдах бичиг /invoice/ дээрх үнэ дээр нэмэгдэн тооцогдоно. Тээвэрлэлт ба суурилуулалтын зардлыг шингээсэн тоног төхөөрөмжийн бүрэн өртгөөс тухайн үндсэн хөрөнгийн элэгдэл тооцно. Жнь: 1000000 төгрөгөөр компьютер худалдан авч, тээвэрлэлт, шинэ программ суулгахад 100000 төгрөг зарцуулсан бол элэгдлийг 110000 төгрөгөөс тооцно.

-          Цэвэр ажлын капиталын өөрчлөлт /change in net working capital/ - шинэ төсөл хэрэгжүүлснээр өссөн эргэлтийн актив, үүнтэй уялдан нэгэн зэрэг /ижил хугацаанд/ өссөн дансны өглөг, хуримтлагдсан өглөгийн зөрүү.

Төслийн хугацаа дуусах үед бараа материалаа дарж /шинээр солихгүй/, авлагаа бэлэн мөнгө болгоно. Энэ өөрчлөлт гарснаар компанид төслийн эцэст, төсөл эхлэх үед шаардагдаж байсан цэвэр ажлын капиталын хэмжээтэй тэнцэх, мөнгөн гүйлгээ орж ирнэ.

Капиталын төсөвлөлтийн үнэлгээ

Борлуулалтыг өсгөх шинэ актив болон үйлчилгээнд хөрөнгө оруулалт хийхийг өргөтгөл хийх төсөл гэдэг.

/Expansion project/ - Борлуулалтын хэмжээг өсгөхөд чиглэгдсэн төсөл.

“Цагаан морь” компаний өргөтгөл хийх төслийн

цэвэр мөнгөн гүйлгээ, 1993-1997                  /мян. төг/

Үзүүлэлт	1993	1994	1995	1996	1997
Барилга	12000
Тоног төхөөрөмж	8000
Цэвэр ажлын капиталын өсөлт а	6000
Борлуулалт		40000	40000	40000	40000
Хувьсах зардал /борлуулалтын 60%/		24000	24000	24000	24000
Тотмол зардал		5000	5000	5000	5000
Элэгдэл /барилга/б		180	360	360	360
Элэгдэл /тоног төхөөрөмж/б		1600	2560	1520	960
Татварын өмнөх ашиг		9220	8080	9120	9680
Татвар  /40%/		3688	3232	3648	3872
Цэвэр ашиг		5532	4848	5472	5808
Элэгдлийн буцаалт		1780	2920	1880	1320
Үйл ажиллагааны мөнгөн гүйлгээ		7312	7768	7352	7128
Цэвэр ажлын капиталын буцаалт					6000
Үлдэх цэвэр өртөг /хүснэгт 2/					10540
Цэвэр мөнгөн гүйлгээ	26000	7312	7768	7352	23668
Өнөөгийн цэвэр үнэ /12%/	6996

 

Цэвэр ажлын капитал^а =1997 оны эцэст, төслийн хугацаа дуусахад нөхөгдөх ёстой нөөц бараа материалаа зарж (шинээр солихгүй), авлагаа цуглуулна.

^бMACRS элэгдлийг тооцохдоо дараахь мэдээллийг ашиглаарай:

           жил                                 1                 2            3                 4

Элэгдэл (барилга)                            1.5%            3.0%        3.0%       3.0%

Элэгдэл (тоног төхөөрөмж)        20.0%                   32.0%     19.0%      12.0%

Маркетингийн ерөнхийлөгч 1994 оны барилгын элэгдэл 0.015(12000)=180¥, тоног төхөөрмжийн элэгдэл 0.2(8000)=1600¥ Жилд 20000ш калькулятор угсарч, ширхэг бүрийг 2000¥-р зарж, 40 сая төгрөгийн орлого олно гэж тооцоолж байгаа. Инженерийн хэлтэс хүчин чадлаа нэмэгдүүлэхийн тулд 12 сая ¥-р шинэ байр худалдан авах хэрэгтэй болсон. Үүнийг нь нэг удаагийн төлбөрөөр 1993 оны 12 сарын 31-д хийнэ. Элэгдлийн MACRS 31.5 жил ангилалд харуулсан /хавсралт/ бий.

[Modified Accelerated Cost Recovery System=MACRS -Өртгийн  нөхөн сэргээлтийг түргэвчлэх боловсронгуй систем]

Шаардагдах тоног төхөөрөмжийг 1993 оны сүүлчээр авч суурилуулаад төлбөрийг нь 1993 оны 12 сарын 31-д хийх ёстой. Тоног төхөөрөмжийн элэгдэл MACRS-ын ангиллаар 5 жил, өртөг нь 8 сая төгрөг, үүнд тээвэрлэлт ба суурилуулалтын зардал шингэсэн.  Төслийн дагуу, цэвэр ажлын капиталд хийх хөрөнгө оруулалтын анхны хэмжээ 6 сая¥. Ажлын капиталын анхны хөрөнгө оруулалтыг 1999-12-31-д хийнэ. Хэрэгжүүлэх төслийн хугацаа 4 жил. Хугацаа дуусах үед барилгын хүлээгдэж байгаа зах зээлийн үнэ 7.5 сая¥, бүртгэлийн үнэ 10.74 сая¥, тоног төхөөрөмжийн зах зээлийн үнэ 2 сая¥, бүртгэлийн үнэ 1.36сая¥. Үйлдвэрлэлийн хэлтсийн хийсэн тооцоогоор  үйлдвэрлэлийн хувьсах зардал нь борлуулалтын 60%-тай тэнцүү, элэгдлийг баталгаагүй тогтмол нэмэгдэл зардал нь жилд 5 сая¥.

Элэгдлийн зардал нь MACRS-ийн жагсаалтаас хамааран жил бүр ялгаатай. Компаний төлөх татварын хэмжээ 40%, капиталын өртөг 12%, компанийн бодлогын дагуу үйл ажиллагааний  мөнгөн гүйлгээ нь жил бүрийн эцэст орно. Учир нь үйл ажиллагаа нь 1994.1.1-нд эхэлсэн, тэгэхлээр эхний мөнгөн гүйлгээ 1994-12-31-д орно гэсэн үг. Компанийн шаардагдах өгөөжийн хэмжээ 12% гэж тооцон, төслийг дундаж    рисктэй гэж тооцох ёстой.

Мөнгөн гүйлгээний  шинжилгээ /Analysis of the Cash Flow/ -Төсөлд шаардагдах хөрөнгө оруулалтын зардлыг нэгтгэх нь шинжилгээний эхний алхам болно, үүнийг хүснэгт 1-ийн 1993 оны баганад тусгасан. Энэ төслийн мөнгөн зардал нь барилгын худалдан авалт, тоног төхөөрөмжийн худалдан авалт, цэвэр ажлын капиталд хийх хөрөнгө оруулалт зэргээс бүрдэнэ.

Хүснэгт-2                                 Цэвэр үлдэгдэл өртөг,1997

Анхны өртөг	12000000	8000000
1997 оны үлдэгдэл өртөг /зах зээлийн/	7500000	2000000
1997 оны бүртгэлийн үнэлгээ  а	10740000	1360000
Борлуулалтын ашиг /алдагдал/ б	(3240000)	640000
Татвар / 40% /	(1296000)	256000
Цэвэр үлдэгдэл өртөг в	8796000	1744000

 

Үлдэх өртгийн  нийт мөнгөн гүйлгээ = 8796000 + 1744000 = 10540000

^а. Бүртгэлийн үнэлгээ нь анхны өртгөөс MACRS элэгдлийг хассантай тэнцүү. Барилгын хуримтлагдсан элэгдэл 1260000¥,

бүртгэлийн үнэлгээ=12000000–1260000=10740000¥,

тоног төхөөрөмжийн хуримтлагдсан элэгдэл 6640000¥,

бүртгэлийн үнэлгээ=8000000– 6640000=1360000¥.

^б. Барилга:

750000 /зах зээлийн үнэлгээ/ - 10740000  /бүртгэлийн үнэлгээ / = 3240000.

Энэ нь 1997 оны үйл ажиллагааний зардалд шингэсэн дутуу тооцсон элэгдэл. Тоног төхөөрөмж:

2000000/зах зээлийн үнэлгээ/ - 1360000/бүртгэлийн үнэлгээ/= 640000.

Бүртгэлийн дүнгээс илүү гарсан элэгдлийн хэмжээ. Үүнийг  өөрөөр “сэргээгдэх элэгдэл” /depreciation recapture/ гэдэг. Энэ хэмжээг 1997 оны ашиг гэж татвар ногдуулна.

^в. Цэвэр үлдэгдэл өртөг нь зах зээлийн үлдэх өртгөөс татварыг хассантай тэнцүү. Барилгын цэвэр үлдэх өртөг = 750000 - / -1296000/ = 8796000¥.

Шийдвэр гаргалт /making the decision/ - бүх мэдээллээ нэгтгэн үнэлгээ хийнэ. Бүх цэвэр мөнгөн гүйлгээнүүдийг цаг хугацааны шулуун дээр тусгана.

 

Зураг1 Цэвэр мөнгөн гүйлгээнүүдийг нэгтгэсэн цаг хугацааны шулуун, 1993-1997 / мян.төг/

               1993                1994              1995                        1996                 1997

             - 26000             7312               7768                       7352                  23668         

          Нөхөн төлөгдөх хугацаа: 3.15 жил

          IRR: 21.9%, капиталын өртөг 12%

          MIRR: 19.9%, капиталын өртөг 12%

          NPV:  6995624 төгрөг.

Ижил бус хугацаатай төслүүдийн зэрэгцүүлэлт

Хугацааны хувьд өөр төслүүдээс аль нэгийг нь сонгох шаардлага гарвал тохируулга хийх шаардлагатай. Тохируулга хийдэг хоёр хувилбарыг үзье:

1.Шинэчлэлийн гинжин арга /replacement chain method/

2.Жилийн эквивалент аннуити тооцох арга /the equivalent annual annuity method/

 

Зураг 2. С ба F төслийн хүлээгдэж байгаа цэвэр мөнгөн гүйлгээ

С төсөл:

0        12%   1                 2                 3                 4                 5                 6

 

-4000          8000           14000                   13000                   12000                 11000       10000

NPVc 12.0% = 6491 төгрөг

IRRc  = 17.47%

F төсөл:      0   12%        1                  2                 3

 

                   -20000        7000           13000                   12000                  

NPVc 12.0% = 5155 төгрөг

IRR_F  = 25.20%

Компани үйлдвэрлэлээ боловсронгуй болгохын тулд цехүүдийн материалыг угсрах шугамд шилжүүлэх конвейерийн систем /С төсөл/, өргөгч трактор ашиглах /F төсөл/ хоёр хувилбарыг сонирхсон. Сонголт хийх энэ хоёр хувилбарын хүлээгдэж буй цэвэр мөнгөн гүйлгээг зурагт харууллаа. 12%-ийн капиталын өртгөөр дискаунт тооцоход С төслийн NPV илүү гарч буй боловч F төслийн IRR    илүү байна.

Шинэчлэлийн гинжин аргын чиг баримтлал /хугацааг ижилсүүлэх арга/ /replacement chain /common life/ approach/ -богино хугацаатай төслийг шаардлагатай хугацаа хүртэл нь уртасган тооцоонд ашиглаж хугацааны хувьд ялгаатай төслүүдийг зэрэгцүүлэн харьцуулах арга; -богино хугацаатай төслийн хугацааг урт хугацаатай төслийнхтэй ижил болгон NPV-г тооцож, үзүүлэлт өндөр байгаа төслийг сонгодог.

С төслийн 6 жилийн NPV –г өмнөх зурагт харуулсан. 3 жилийн хугацаатай F төслийн хувьд цаашид үргэлжлүүлэн цаг хугацааны шулуун дээр харуулбал:

F төсөл

0        12%   1                 2                 3                 4                 5                 6

 

 

-20000        7000           13000                   12000                   12000                 11000       10000

                                                          20000

                                                         - 8000

Хугацааг нь тооцсон NPV = 8824төг.

       Жилийн эквивалент аннунти тооцох арга /equivalent annual annuity/EAA/ method/ -төслийн жилийн төлбөр нь ижил хэмжээтэй хийгдэнэ /аннуити/ гэж үзэх тооцоо хийх арга. Хугацаа нь ялгаатай төслүүдийг зэрэгцүүлэн жилийн эквивалент аннуитигийн үзүүлэлт их байгааг нь сонгоно. Энэ арга нь 3 шатлалтай хийгдэнэ:

1.     Төсөл бүрийн анхны хугацааны NPV-г олно. Зураг 2-т харуулснаар NPV_c=6491, NPV_F = 5155

2.     Төсөл бүрийн NPV-тэй тэнцэх өнөөгийн үнэ цэнийг илэрхийлэх аннуитигийн тогтмол мөнгөн гүйлгээ /equivalent annual annuity=EAA/-г олно. F төслийг цаг хугацааны шулуунаар харуулбал:

 

0        12%             1                  2                 3

                          EAA_F           EAA_F           EAA_F

 

PV1

PV2

PV3

5155 = NPV_F

Excel: А1-д дискаунт тооцох хүүний хэмжээ, А2-т аннунти тооцох хугацаа, А3-т NPV-тай тэнцэх өнөөгийн үнэ цэнэ болох 5155¥-г хасах тэмдэгтэйгээр, А4-д төлбөр бүрийн хэмжээг тооцох томъёог оруулахад 2146¥ гэсэн хариу гарна.

          А4 = РМТ / А1, А2, А3/

2146¥-н төлбөрийг төслийн “жилийн  эквивалент аннунти” гэж нэрлэнэ. Өөрөөр хэлбэл, жил бүр хийгдэх тогтмол хэмжээтэй төлбөр/. Ийм аргаар С төслийн тооцоог хийвэл, жил бүр 1579¥-н төлбөр төлөхийг харуулна. Төслийн хугацаа дуусах бүрт шинэчлэл үргэлжлэн хийгдэнэ гэж үзье. Энэ тохиолдлд ЕАА тасралтгүй үргэлжилнэ; тэдгээр нь перпетуитийг бий болгоно. Перпетуитигийн үнэлгээг  дараахь томъёогоор тооцдог: Тэгвэл  С ба F төслүүдийн тодорхой бус хугацаагаар үргэлжлэх EAA-уудын өнөөгийн цэвэр үнэ цэнийг олох боломжтой.

Үргэлжлэх хугацааны хязгаарын  NPVc=1579/0.12=13158 төг

Үргэлжлэх хугацааны хязгаарын NPVF = 2146/0.12 = 17883 төг

EAA арга нь хөрөнгө оруулалт хийгдэн төсөл хэрэгжиж эхэлсний дараа тэнцүү хэмжээний мөнгөн гүйлгээ гарах бөгөөд түүний аннуитигийн тооцоог ашиглан хийж болохыг харуулдаг. Тодорхой бус хугацаагаар үргэлжлэх аннуитигийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь төслийн NPV-ний хязгаарыг харуулдаг. F төслийн тодорхой бус хугацааны хязгаарын үнэлгээ нь С төслийнхөөс их тул F төслийг хүлээж зөвшөөрч нэвтрүүлнэ. ЕАА аргын шийдвэр нь шинэчлэлийн гинжин аргын шийдвэртэй нийцэж байна.

Ижил бус хугацаатай төслийн шинжилгээнд ашиглах үндсэн дүрэм:

1.    Бие даасан төслийн хувьд ашиглагддаггүй

2.    Хугацаа нь өөр байх аль нэгийг нь сонгох төслүүдийн хувьд ашиглагдана.

Капитал төсөвлөлтийн шийдвэрт нөлөөлөх хүчин зүйл бол инфуляци:

1.    Инфуляци нь төсөвлөлтийн шинжилгээний капиталын өртөг гэсэн хэсэгт тусгагдана.

2.    NPV =^t -д К нь хүлээгдэж буй инфляцийн урамшууллыг багтаасан байдаг

      Хүлээгдэж буй инфляцийн хэмжээ их байх тусам К-гийн үнэлгээ их болж, бусад үзүүлэлтүүд нь хэвээр байх тохиолдолд өнөөгийн цэвэр үнэ цэнийн үзүүлэлт бага байна.

      Хэрэв хүлээгдэж байгаа инфляци нь хүснэгтэд үзүүлснээр  тооцоолсон мөнгөн гүйлгээнд тусгагдаагүй бол өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ буруу гарна. Хэрэв борлуулалтын үнэ хүлээгдэж буй инфляцийг тусгаагүй бол өнөөгийн цэвэр үнэ цэнийн томъёоны хуваарь өснө. Учир нь хүлээгдэж буй инфляци нь автоматаар капиталын зах зээл дэхь капиталын өртөгт тусгагдана.

Төслийн  рискийн 3 төрөл байдаг

1. Өндөр тараан байршуулалттай портфель эзэмшиж хөрөнгө оруулагчийн талаас авч үзвэл төслийн рискийг зах зээлийн буюу бета рискээр үнэлнэ.
2. Компанийн дотоод нийт риск. Хувь нийлүүлэгчдийн тараан байршилтыг үл харгалзан компанийн нийт рискт үзүүлэх төслийн нөлөөлөл.
3. Төслийн тусгайлан авсан нийт риск /stand–alone risk/ өөрөөр хэлбэл төслийн риск компанийн активын портфельд 1-с илүү актив байх боломжийг үгүйсгэдэг. 

Тусгайлан авсан рискийг хэмжих аргачлал

Онолын хувьд энэ риск нь маш бага бөгөөд дараахь байдлуудад тулгуурлана.

1. Төслийн тусгайлан авсан рискийг үнэлэх нь компанийн төслийн дотоод рискийг үнэлэх зах зээлийн рискийг үнэлэхээс хялбар.
2. Ихэнх тохиолдолд 3 төрлийн риск нь өндөр хамааралтай, хэрэв нийт эдийн засгийн байдал сайн бол компанийн хувьд ч тийм байх болно. Үйл ажиллагаа сайн явагдаж байвал түүний ихэнх төсөл нь амжилттай байх болно. Тэгэхээр тусгайлан авсан риск нь юуны өмнө зах зээлийн тодорхой бус рискийн орлогч.
3. Хэрэв удирдлага төслийн рискийн талаар ухаалаг, нарийн тооцсон үнэлгээ авъя гэвэл төслийн мөнгөн хөрөнгийн гүйлгээний рискийг тодорхойлоход нилээн хүч хөдөлмөр зарах шаардлагатай. Тусгайлан авсан мөнгөн гүйлгээний хуваарилалтын мөн чанар, тэдгээрийн хоорондын корреляци нь өнөөгийн цэвэр үнэ цэнийн мөн чанарыг улмаар төслийн тусгайлан авсан рискийг тодорхойлно. Тусгайлан авсан рискийн үнэлгээний 3 аргачлал:

 1.Мэдрэмжийн шинжилгээ, 2.Сценари шинжилгээ, 3.“Монте-Карло” загварчлал.

Мэдрэмжийн шинжилгээ: /sensitivity analysis/ - үндсэн хувьсагчид өөрчлөгдөхөд өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ, хөрөнгө оруулалтын дотоод өгөөжийн хэмжээ /ө.х нөхөн төлбөрийн коэф-т/ өөрчлөгдөнө гэдгийг харуулдаг рискийн шинжилгээний аргачлал.

 

 

 

Лекц: 15

Хөрөнгийн өгөөж тодорхойлох

1. Биет бус хөрөнгийн бүртгэл

Биет бус хөрөнгөнд патент, зохиогчийн эрх, барааны тэмдэг, франчайз ба лиценз, гудвилл, компьютерийн программ хангамжийн зардал зэрэг орно. Биет бус хөрөнгийг зөвхөн дараах тохиолдолд хүлээн зөвшөөрч бүртгэнэ:

1.    Тухайн биет бус хөрөнгөтэй холбоотой эдийн засгийн ирээдүйн үр өгөөжийг аж ахуйн нэгж хүртэх магадлалтай

2.    Тухайн биет бус хөрөнгийн өртгийг бодитойгоор хэмжих боломжтой

Биет бус хөрөнгийг анх анхны өртгөөр нь үнэлж бүртгэнэ. Засгийн Газрын буцалтгүй тусламжаар үнэ төлбөргүй эсвэл хөнгөлөлттэй үнээр худалдан авсан биет бус хөрөнгийг анх дараах үнээр үнэлж бүртгэнэ:

1.    Биет бус хөрөнгө олж авсан өдрийн бодит үнэ цэнээр,

2.    Хэрэв анх бодит үнэ цэнээр хүлээн зөвшөөрөөгүй бол нэрлэсэн үнэ дээр биет бус хөрөнгийг зориулалтаар нь ашиглахад бэлэн болгохтой холбоотой бусад шууд зарлагуудыг нэмсэн дүнгээр бүртгэнэ.

Жишээ нь: “Автобус” компани тээврийн үйлчилгээнд хотын замыг ашиглах эрхийг Засгийн Газрын буцалтгүй тусламжаар үнэ төлбөргүй олж авсан. Ийм эрхийг олж авахад 30,000,000₮ төлдөг. Франчайзыг олж авахад зориулж тендерийн материал бэлтгэхэд 1,000,000₮, хуулийн үйлчилгээ болон бусад зардалд 5,000,000₮ зарцуулсан. Франчайзыг ашиглахад зориулж бэлтгэхэд 4,000,000₮-ийн зардал гарсан бол франчайзын анхны өртгийг тодорхойлно уу.

Дт Франчайз                          34,000,000

       Кт Хандивын капитал                         24,000,000

       Кт Мөнгөн хөрөнгө                              10,000,000

Компани өөрсдөө дотооддоо бий болгосон барааны тэмдэг, оюуны өмч, хэвлэлийн эрх гэх мэт биет бус хөрөнгийг бий болгоход гаргасан зардлыг байгууллагыг бүхэлд нь хөгжүүлэх зардлаас ялгаж тооцоход төвөгтэй байдаг учраас биет бус хөрөнгө гэж хүлээн зөвшөөрч бүртгэхгүйгээр, тэдгээр хөрөнгийг бий болгоход гарсан зардлыг тайлант хугацааны зардлаар хүлээн зөвшөөрч бүртгэнэ.

Биет бус хөрөнгийн өртгийг ашиглалтын хугацааны туршид хасагдуулж зардалд шингээнэ. Биет бус хөрөнгийн хасагдуулгыг шулуун шугамын арга, үлдэгдлийг давхар бууруулах арга, жилүүдийн нийлбэрийн арга, бүтээгдэхүүний нэгжид ноогдуулах аргаар тооцож болно. Практикт биет бус хөрөнгийн хасагдуулгыг ихэвчлэн шулуун шугамын аргаар тооцдог. Биет бус хөрөнгийн хасагдуулгын зардлыг 2 аргаар бүртгэж болно:

1.     Тайлант хугацааны хасагдуулгын зардлыг хуримтлагдсан хасагдуулга дансны кредит, хасагдуулгын зардал дансны дебетэд бүртгэх

2.     Тайлант хугацааны хасагдуулгын зардлыг тухайн биет бус хөрөнгийн дансны кредит, хасагдуулгын зардал дансны дебетэд бүртгэх

Аль ч аргаар бүртгэсэн эцсийн үр дүн адилхан байх ба ихэнхдээ хоёр дахь аргыг ашигладаг.

Жишээ нь: “Хөгжил” компани 2006-02-25-нд патент худалдан авсан. Патентын анхны өртөг 6,000,000₮. Ашиглалтын хугацаа 5 жил бол 2006 оны патентын хасагдуулгын зардлыг биет бус хөрөнгийн хасагдуулгын зардлыг бүртгэдэг 2 аргаар тооцож бүртгэнэ үү.

2006 оны патентын хасагдуулгын зардал=6,000,000/5 жил /12 сар *10 сар=1,000,000₮

1-р арга: Дт Патентын хасагдуулгын зардал                     1,000,000

                         Кт Патентын хуримтлагдсан хасагдуулга                    1,000,000

2006-12-31-ний баланст патентыг дараах байдлаар тайлагнана:

Биет бус хөрөнгө:

Патент                                                                6,000,000

Патентын хуримтлагдсан хасагдуулга    (1,000,000)      5,000,000

2-р арга: Дт Патентын хасагдуулгын зардал  1,000,000

                         Кт Патент                                                           1,000,000

2006-12-31-ний баланст патентыг дараах байдлаар тайлагнана:

Биет бус хөрөнгө:

Патент                                      5,000,000

Патентын бүртгэл

Хэрэв патентыг гаднаас худалдаж авбал худалдаж авсан үнэ дээр худалдаж авахтай холбогдож гарсан зардлыг нэмсэн дүн нь анхны өртөг болно. Патентын анхны өртгийг хуулийн хүчин төгөлдөр байх хугацаа ба уг патентаас байгууллага өгөөж хүртэхээр тооцоолж буй хугацааны аль бага хугацаанд хасагдуулга тооцно. Патентыг эзэмших хугацаанд тухайн патенттай холбоотой шүүхийн маргаан гарсан бол патентыг хамгаалахтай холбогдсон материал бэлтгэх, өмгөөлөгчийн хөлс зэрэг зардлыг зөвхөн уг маргаан амжилттай шийдэгдсэн тохиолдолд патентын өртөгт капиталжуулна. Хуучин патентыг сайжруулж шинэ патент гаргаж болно. Шинэ патентыг бүртгэлд 2 аргаар бүртгэж болно:

1.    Хуучин патентын ашиглалтын хугацааг уртасгаж болно

2.    Хуучин патентын хорогдуулаагүй өртгийг шинэ патентын анхны өртөгт шилжүүлэн бүртгэж болно

Шинэ патент гаргах, хуучин патентыг ашиглаж үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний эрэлт буурсан гэх мэт шалтгаанаар патент үнэ цэнэгүй болбол патентыг бүртгэлээс хасч, алдагдал бүртгэнэ.

Жишээ нь: “Алт” компани 1995.01.02-нд 15 жилийн хууль ёсны ашиглалтын хугацаатай патентыг 1,500,000₮-өөр худалдан авсан. 2000 оны эхэнд патенттай холбоотой зарга үүсч, патентыг амжилттай хамгаалахад 200,000₮ төлсөн. 2005 оны эцэст патент үнэ цэнэгүй болсон бол холбогдох бүх тооцоолол, дансны бичилтийг бэлтгэнэ үү.

1995.01.02   Дт Патент               1,500,000

                              Кт Мөнгө                                  1,500,000

1995-1999 онуудад жил бүрийн эцэст хийгдэх дансны бичилт:

Жил бүрийн патентын хасагдуулгын зардал=1,500,000/15=100,000₮

Дт Хасагдуулгын зардал                100,000

        Кт Патент                                                           100,000

2000 оны эхэнд: Дт Патент           200,000

                                       Кт Мөнгө                             200,000

2000 оны эхэнд патентын дансны үнэ =1,500,000-100,000*5 жил + 200,000=1,200,000₮

2000-2005 онуудад жил бүрийн эцэст хийгдэх тохиргоо бичилт:

Жил бүрийн патентын хасагдуулгын зардал=1,200,000/10 жил=120,000₮

Дт Хасагдуулгын зардал                120,000

        Кт Патент                                                           120,000

2005 оны эцэст патентыг бүртгэлээс хасах дансны бичилт:

2005 оны эцэст патентын дансны үнэ=1,200,000-120,000*6=480,000₮

Дт Патентыг данснаас хасалтын гарз  480,000

        Кт Патент                                                             480,000

Гудвиллын бүртгэл

Биет бус хөрөнгүүдийн дотор хамгийн тодорхойгүй хөрөнгө нь гудвилл юм. Гудвилл нь нэг компани нөгөө компаниа худалдан авах бизнесийн нэгдлийн үед үүсдэг. Иймд гудвиллыг худалдан авсан бизнесийн нэгжээс тусад нь тодорхойлох боломжгүй. Тухайлбал “А” компани үйл ажиллагаагаа өргөтгөх зорилгоор “Б” компанийг худалдан авах үед гудвилл үүссэн гэвэл гудвиллыг “Б” компаниас салгаж тооцох боломжгүй юм. Бизнесийн нэгдлийг бүртгэх 2 арга байдаг:

1.    Худалдан авалтын арга

2.    Ашиг сонирхлоор нэгтгэх арга

Худалдан авалтын аргын үед гудвилл гэсэн ойлголт гарч ирдэг бөгөөд ашиг сонирхлоо нэгтгэх аргын үед гудвилл тодорхойлогддоггүй. СТОУС 3-т бизнесийн нэгдлийг бүртгэх худалдан авалтын аргыг хүлээн зөвшөөрсөн.

Гудвиллыг тооцох 2 арга байдаг:

1.    Мастер үнэлгээний арга

2.    Илүүдэл ашгийн арга

Мастер үнэлгээний арга

Хэрэв худалдан авч байгаа компанийн төлсөн мөнгө нь худалдагдаж байгаа компанийн цэвэр хөрөнгийн бодит үнэ цэнээс их байвал уг зөрүүг гудвилл гэж нэрлэнэ.

Эсрэг тохиолдолд, цэвэр хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ нь худалдан авч байгаа компанийн төлсөн мөнгөнөөс их байвал сөрөг гудвилл гэж нэрлэнэ.

Цэвэр хөрөнгө=Нийт хөрөнгийн дүн-Нийт өр төлбөрийн дүн

Гудвиллийг дараах томъёогоор тооцоолно:

Г=НГЗ-ТЦХ_БҮ

Г         =Гудвилл

НГЗ    =Нэгдлийн үед гарах зардлууд буюу худалдан авсан өртөг

ТЦХ_БҮ =Тодорхойлох боломжтой цэвэр хөрөнгө бодит үнэ цэнээр

Цэвэр хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ нь нийт хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ ба нийт өр төлбөрийн бодит үнэ цэнийн зөрүү буюу нийт хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн бодит үнэ цэнэтэй тэнцүү байдаг. Гудвиллыг тухайн бизнесийн нэгжийн нийт хөрөнгөнд орж шууд үнэлэгдэх боломжгүй:

1.    Сайн зохион байгуулалт

2.    Сайн ажилчид

3.    Удирдлагын ур чадвар гэх мэт үнэт зүйлсэд төлсөн хөрөнгө оруулалт гэж үзэж болно.

Энэ утгаар гудвиллыг нэр төрийн зардал гэж үздэг.

Хэрэв компанийн цэвэр хөрөнгийн 100-аас доош хувийг худалдаж авч байгаа бол гудвиллыг дараах томъёогоор олно:

Г=НГЗ х -ТЦХ_БҮ х%

Үүнд:     %=худалдан авч буй бизнесийн цэвэр хөрөнгийн хувь хэмжээ

Жишээ нь: “А” бөс даавууны үйлдвэр “Б” оёдлын үйлдвэрийг 184,500,000₮-өөр худалдаж авахаар болсон. Тухайн үед “Б” компанийн баланс дараах байдалтай байсан:

Хөрөнгө	Дүн	Өр төлбөр ба ЭӨ	Дүн
Мөнгөн хөрөнгө	6,150,000	Бог.хугац. өр төлбөр	13,530,000
Авлага	8,610,000	Урт хугац. өр төлбөр	12,300,000
Бараа материал	12,300,000	Энгийн хувьцаа	18,450,000
Үндсэн хөрөнгө (цэвэр)	47,355,000	Хуримтлагдсан ашиг	30,135,000
Нийт хөрөнгө	74,415,000	Өр төлбөр ба ЭӨ	74,415,000

 

 

 

Худалдагдах үеийн “Б” компанийн цэвэр хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ:

Мөнгөн хөрөнгө	6,150,000
Авлага	7,995,000
Бараа материал	36,900,000
Үндсэн хөрөнгө (цэвэр)	94,710,000
Патент	3,690,000
Өр төлбөр (13,530,000+12,300,000)	(25,830,000)
Цэвэр хөрөнгийн зах зээлийн үнэ	123,615,000

 

Гудвилл=184,500,000-123,615,000=60,885,000₮

Патентыг тухайн үед бүртгэлд шинээр тусгасан.

“А” компани “Б” компанийн худалдан авалтыг бүртгэх журналын бичилт:

Дт	Авлага	7,995,000
Дт	Бараа материал	36,900,000
Дт	Үндсэн хөрөнгө (цэвэр)	94,710,000
Дт	Патент (шинээр нэмж оруулсан)	3,690,000
Дт	Гудвилл	60,885,000

 

	Кт	Богино хугацаат өр төлбөр		13,530,000
	Кт	Урт хугацаат өр төлбөр		12,300,000
	Кт	Мөнгөн хөрөнгө (184,500,000-6,150,000)		178,350,000

 

Хэрэв 110,700,000₮-өөр худалдаж авсан бол сөрөг гудвилл үүснэ. Сөрөг гудвилл 12,915,000₮ (110,700,000-123,615,000) нь бизнесийн нэгдлийн орлого болно.

 

Дт	Авлага	7,995,000
Дт	Бараа материал	36,900,000
Дт	Үндсэн хөрөнгө (цэвэр)	94,710,000
Дт	Патент (шинээр нэмж оруулсан)	3,690,000

 

	Кт	Богино хугацаат өр төлбөр		13,530,000
	Кт	Урт хугацаат өр төлбөр		12,300,000
	Кт	Мөнгөн хөрөнгө (110,700,000-6,150,000)		104,550,000
	Кт	Бизнесийн нэгдлийн орлого		12,915,000

 

Гудвиллыг данс бүртгэлд тусгасны дараа эерэг гудвиллыг хорогдуулахгүй харин үнэ цэнийн бууралтыг хүлээн зөвшөөрнө. Сөрөг гудвиллыг худалдан авагч орлогоор хүлээн зөвшөөрнө. Гэтэл бусад биет бус хөрөнгийн хувьд хасагдуулгын зардал тооцдог. Мастер үнэлгээний арга нь худалдан авсан бизнесийн нэгжийн ирээдүйн ашиг орлого олох чадварыг авч үздэггүйгээрээ дутагдалтай. Энэ аргын дутагдалтай талыг арилгах үүднээс “Илүүдэл ашгийн арга”-ыг боловсруулсан.

Илүүдэл ашгийн арга

Энэ арга нь бизнесийн нэгжийн тодорхойлогдох цэвэр хөрөнгийн бодит үнэ цэнээс гадна ирээдүйн ашиг орлого олох чадварыг авч үздэгээрээ мастер үнэлгээний аргыг бодвол илүү давуу талтай. Илүүдэл ашгийн аргын үед худалдан авах гэж байгаа компанийн ирээдүйн дундаж ашгийг ижил төрлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниудын (салбарын) ашигтай харьцуулан худалдан авах эсэх, хэрэв худалдан авбал ямар үнээр худалдан авахаа шийддэг. Компани ирээдүйд ямар хэмжээний ашигтай ажиллах вэ гэдгийг тодорхойлохдоо өнгөрсөн жилүүдийн дундаж ашгийг ашиглана. Салбарын хэвийн ашгийг дундаж ашигтай харьцуулж үзэх ба хэвийн ашгаас давсан дундаж ашгийг илүүдэл ашиг гэж тодорхойлно. Өөрөөр хэлбэл, тухайн бизнесийн нэгжийг худалдан авсанаар тодорхой хугацаанд тооцсон хэмжээний илүүдэл ашгийг олж чадна гэж үздэг. Үүний дараа илүүдэл ашгийг дискаунтчилан гудвиллыг тооцдог. Гудвилл нь ирээдүйд олох илүүдэл ашигт одоо төлж буй мөнгө юм. Илүүдэл ашгийн аргаар гудвиллыг тооцоход сөрөг гудвилл гэсэн ойлголт гарч ирдэггүй. Учир нь хэрэв компанийн дундаж ашиг нь хэвийн ашгаас бага байвал уг бизнесийн нэгжийг худалдан авах шийдвэр гаргахгүй. Энэ аргын үед гудвиллыг доор өгөгдсөнөөр тооцно.

1.            Хэвийн ашгийг тооцно:https://lh3.googleusercontent.com/7M3-mBb06aL97Fqs5qkRv12MsNN4l9KEIoInD0FRGbMOEB2nHHgzJ1ZR6WNkDy2F0um06bCMxFxZxn4LgSil14nUBsrmx7vMYK6guoMd3AtczYstJgc" v:shapes="Picture_x0020_232" />

2.            Ирээдүйн дундаж ашгийг тооцоолно:

https://lh3.googleusercontent.com/OMVTVM0jROeXJi0zifqK2-q8T7POLzr4mEUuYlLO8k5-cfm1MaM_iPOkN6bSDJ3Icip_wMmNyx7333S6xSy46WYrSqCOEbwOQBbHPEb5yzjVbLK8POM" v:shapes="Picture_x0020_233" />

Ирээдүйн дундаж ашгийг өнгөрсөн жилүүдийн ашигт үндэслэн тооцоолох ба ирээдүйд бий болох нөхцөл байдалтай уялдуулан тохируулж болно.

3.           Илүүдэл ашгийг тооцно:

Илүүдэл ашиг=Дундаж ашиг – Хэвийн ашиг

4.           Гудвиллыг тооцно. Илүүдэл ашгийг хязгааргүй хугацаанд олно гэвэл:

 https://lh6.googleusercontent.com/iUPv0rnrofqHmsV97UE1EDEV3NQYf92oS-V9lgM8ig0hC_6Rtb1yl40Te_-HNGia98zJekFP3Kcd9m1WtS1kRNrZoFD2n_s7kAcm0SR8dd6oXt7R4wc" v:shapes="Picture_x0020_234" />

Илүүдэл ашгийг хязгаарлагдмал хугацаанд олно гэж үзэж байгаа бол:https://lh3.googleusercontent.com/t1ur0X1vBkdOEWhfyb2iC3f2SK79r7VJ9CRLSZgXePqFT7YN0Ox9n4gCzpM69xOQbxMH9Q6hi7RUL_HS5jPgVC4o7U3AYhBD0AUBZEC_UdecRw3XxXQ" v:shapes="Picture_x0020_235" />

5.              Худалдан авах үнийг тооцно.

Мастер үнэлгээний аргын үед уг бизнесийн нэгжийг хэдээр худалдан авч байгаа нь үндэслэл муутай байсан бол илүүдэл ашгийн аргын хувьд худалдан авах үнийг тогтоохдоо гудвиллын тооцоолол дээр тулгуурладаг. https://lh6.googleusercontent.com/hh8FcjmcNzSyxnkza1NDcTbkACyzregNfrMslrNYeDWKVfsbTnbo2WFu7VCMnFBz1tePK0gisG2CZhg6J5Tr48M_QehpXvt8Tv09Zn_01PcU4YmQPY8" v:shapes="Picture_x0020_236" />